„Jacek Hołówka” – książki

Katalog towarzyszy wystawie Tadeusza Boruty, Antoniego Cygana i Piotra Naliwajki zatytułowanej Łacińskie figur racje, która stanowi pierwszą odsłonę cyklu wystawienniczego Języki sztuki: nieobce idee. Jego zasadą jest zestawienie prac artystów stosujących tę samą konwencję wyrazową w sposób pozwalający sytuować je w obrębie jednego nurtu stylistycznego, tak by ujawnić istotne różnice w wykorzystaniu poszczególnych elementów formalno-wyrazowych. Wszyscy trzej uczestnicy wystawy kształtowali język malarski w oparciu o środki wyrazu wypracowane w tradycji malarstwa przedstawiającego, wszyscy też są współczesnymi twórcami malarstwa religijnego. W katalogu znalazły się teksty poświęcone każdemu z artystów (eseje Jacka Hołówki, Michała Haakego i rozmowa Janusza Janowskiego z Antonim Cyganem, a także obszerny esej kuratorski Janusza Janowskiego), ale przede wszystkim bogata dokumentacja wystawy oraz zaprezentowanych na niej dzieł trzech artystów.

Marksizm. Nadzieje i rozczarowania to publikacja, która ma poprowadzić czytelnika przez gąszcz recepcji czy też ocen filozofii Marksa i ważnych dla kultury współczesnej tematów związanych z marksizmem. Na publikacje składają się różne teksty, i to zarówno pod względem ujęcia tematu przewodniego, jak i warsztatu. Zamiarem redaktorów naukowych tomu było bowiem oddanie burzliwości i różnorodności toczącej się dyskusji na temat marksizmu oraz zaprezentowanie wielości jej wątków. Książka ta tworzy pewną spiętą tematem całość, ale ma również służyć jako zbiór samodzielnych artykułów dotyczących konkretnych zagadnień. Tom zawiera artykuły dość odmiennie oceniające marksizm, co było świadomą intencją redaktorów. Konfrontacja różnych ujęć skłania do podjęcia samodzielnej lektury dzieł Marksa i refleksji nad nimi. W przypadku Karola Marksa mamy bowiem do czynienia z niezwykle rzadko spotykaną w świecie nauki polaryzacją stanowisk.

W kolejnym tomie serii Biblioteki Przeglądu Filozoficznego 25 wybitnych polskich filozofów dyskutuje o 13 kluczowych zagadnieniach filozofii religii: od analizy pojęcia Boga i natury dowodów na Jego istnienie, przez problem zła, istnienie cudów i skuteczność modlitwy, po realność duszy, możliwość zbawienia oraz stosunek religii do nauki i etyki. Autorzy podejmują polemikę na każdy z tematów, starając się uzasadnić opozycyjne poglądy, a następnie wzajemnie komentują swoje stanowiska. To pierwsza tego typu publikacja w Polsce. Książka niewątpliwie skłoni do głębokiej refleksji zarówno osoby wierzące, jak i niewierzące. „Świetnym pomysłem redaktorskim jest zestawienie opozycyjnych stanowisk metodą Sic et Non, co zmusiło autorów do wyprofilowania swych poglądów i stanowisk. Swoją drogą nie przypuszczałem, że tak wielu znamienitych polskich filozofów interesuje się problematyką religii, z jednej strony atrakcyjną, bo osadzoną także w polskich realiach, z drugiej strony trudną, bo obrosłą ogromem (wielokrotnie polemicznych) długich dyskusji, wielości stanowisk, bogatą literaturą i rozbudowaną aparaturą pojęciową. Widać, że autorzy sami są żywo i autentycznie zainteresowani poruszaną przez siebie problematyką, nie podpierają się w argumentacji tylko cudzymi poglądami, lecz zajmują, niekiedy bardzo zdecydowanie, własne, przemyślane stanowisko” – ks. prof. dr hab. Andrzej Bronk. „Jestem pewien, że czytelnik recenzowanej pracy odniesie same korzyści z jej lektury. Zobaczy bowiem, jak można spokojnie rozmawiać ze sobą na tematy, które budzą silne emocje, jak można traktować filozofię jako sztukę racjonalnego formułowania stanowiska światopoglądowego, a nadto jak bardzo ciekawe są problemy filozofii religii, także dla tych, którzy prezentują obojętność religijną. (...) Sądzę, że recenzowana praca wprowadza spory dotyczące różnych aspektów religii na bardzo wysoki poziom. W tym sensie ma ona szanse stanowić pewien przełom w polskiej kulturze, w której takich prac już od dawna brakowało. Jestem głęboko przekonany, że zostanie ona przyjęta z uznaniem przez obie strony zarysowanego w niej sporu” – prof. dr hab. Andrzej Szahaj. „Autorami tomu są znane, wybitne, często mające właściwie status klasyka, postacie polskiej filozofii, i zgromadzenie ich w jednym miejscu to już sam w sobie sukces redaktorów. (...) Oceniam omawianą książkę bardzo wysoko, jako atrakcyjną i profesjonalną pozycję, która wnosi spory wkład do współczesnej filozofii w Polsce, do filozofii religii, do humanistyki i refleksji światopoglądowej. Artykuły napisane są niemal zawsze przejrzystym, zrozumiałym językiem i nawet właściwe dla filozofii analitycznej formalizacje (zupełnie tu nie nadużywane) czy rozważania o charakterze kazuistycznym nie obniżają wysokiej czytelniczej jakości książki, przeciwnie – niektóre teksty są pod tym względem znakomite, efektowne, błyskotliwe, niektóre mają również ambicje publicystyczne, a nawet pedagogiczne” – prof. dr hab. Janusz Dobieszewski.

Jak najlepiej ustalić warunki społecznego współżycia? Jacek Hołówka w trzecim tomie swych Dzienników zajmuje się politycznymi teoriami, które nie opierają się na trwałych wzorcach, tylko szukają kompromisu. Teorie te głoszą, że warunki wspólnego życia we wszystkich dobrowolnych zbiorowościach trzeba otwarcie wynegocjować, a nie uznać za jakoś naturalnie ustanowione. Co gorsze, trzeba je negocjować, nie dysponując żadną ustaloną metodą negocjacji, a tymczasem nie każdy sposób budowania społecznego konsensusu jest równie wiarygodny. Jak rozwiązać ten problem? Autor zauważa, że w filozofii polityki dominują dwa nurty myślenia na ten temat; pierwszy kładzie nacisk na konstruowanie zasad bezstronnego, liberalnego prawa, a drugi postuluje krzewienie kultury kooperacji poprzez wpajanie pomocnych temu wartości. Zwolennikami pierwszego podejścia byli konstytucjonalista John Locke, republikanin Immanuel Kant, federalista James Madison, liberał John Stuart Mill i rzecznik parlamentaryzmu Zygmunt Balicki. Do drugiej szkoły należą natomiast zwolennik umiaru Monteskiusz, sentymentalista Jean-Jacques Rousseau, konserwatysta Michael Oakeshott, komunitarianin Daniel Bell i anarchista Robert Nozick. Choć każdy reprezentuje nieco inny punkt widzenia, Autor przekonuje, że cała dziesiątka zasługuje na wnikliwą uwagę, gdyż zasadnicza idea i wartości państwa wynegocjowanego są szczególnie potrzebne właśnie dziś, w dobie ekstremalnej polaryzacji politycznej.

Czy może istnieć doskonały system polityczny? W drugim tomie swoich Dzienników Jacek Hołówka zajmuje się idealistycznie nastrojoną myślą polityczną. Jej wstępna wiarygodność nie budzi zastrzeżeń. Znamy odrażające systemy polityczne, np. ustroje totalitarne, które dopuszczały się ludobójstwa, oraz systemy działające niemal bez zarzutu – jak bezpośrednie, anonimowe rządy w kantonach Szwajcarii. Czy realne systemy mogą być ucieleśnieniem jakichś idealnych wzorów? To jest obiecująca koncepcja polityki, twierdzi autor, jeśli się zgodzimy, że doskonałość ma różne wersje, w szczególności: metafizyczną, teoretyczną i normatywną. Doskonałość metafizyczna to niezmienna tożsamość, niezmienność w czasie lub istnienie poza czasem. Taki status przypisujemy liczbom. Jakąś wersję państwa doskonałego w tym pierwszym, metafizycznym sensie proponują Platon, Max Weber i Włodzimierz Lenin. Doskonałość teoretyczna to opis odróżniający w jakimś fragmencie świata to, co istotne, od tego, co wymienialne. Takie opisy znajdujemy w technicznych zasadach funkcjonowania rozmaitych urządzeń. Coś podobnego proponują też utopiści polityczni: św. Augustyn, Tomasz More, Leon Trocki. Chcą urządzić świat w taki sposób, by umożliwić realizację obranych wysokich celów, bez względu na koszty. Z kolei doskonałość normatywna to możliwość prowadzenia takiego stylu życia, którego moralnie prześcignąć się nie da. Wersję państwa doskonałego w tym sensie proponują ci teoretycy, dla których wyznacznikiem doskonałości w życiu społeczności jest przestrzeganie standardów i oparcie praktycznych działań na cnocie, która pozwala wszystkim optymalnie funkcjonować, bez względu na cele ich działania. Tej wersji idealnego państwa bronił Arystoteles, Cyceron, św. Tomasz i Hannah Arendt. Zdaniem Autora, spośród politycznych idealistów, to właśnie ta ostatnia, najbardziej liczna grupa jest jednocześnie najbardziej rozważna, co w filozofii nie zawsze się zdarza.

Czy przemoc jest kiedykolwiek uprawnionym sposobem sprawowania władzy? Jacek Hołówka w pierwszym tomie swoich ?Dzienników? rozprawia się z nurtem myślenia o polityce, wedle którego ?sprawowanie władzy sprowadza się do systematycznego narzucania podporządkowanym osobom lub państwom swojej woli?. Choć taki pozbawiony sentymentów realizm pasuje do niejednego współczesnego polityka, ma on też długą tradycję. Książka przystępnie omawia stanowiska dziesięciu sławnych ? bądź niesławnych ? myślicieli wyznających podobne poglądy. Perykles, Machiavelli, Hobbes, Hegel, Clausewitz, Hitler i Morgenthau traktują politykę jako sferę nieustannej walki, otwartej lub skrytej. Można dokonać różnych usprawnień w sposobie prowadzenia wojny, ale nie da się z niej całkiem zrezygnować. Inaczej sądzą Ksenofont, Burke i Walzer ? choć żaden nie jest pacyfistą, żaden nie wierzy, by przemocą dało się rozwiązać jakikolwiek poważny problem polityczny lub społeczny. Jak można się spodziewać, obie strony doskonale argumentują lub jawnie kpią z rozsądku słuchacza, a w repertuarze przytaczanych tu argumentów znajdują się zarówno liczne racjonalne uzasadnienia, jak i typowe manipulatorskie sztuczki. I tylko przykro zaskakuje, jak wiele z tych form politycznej agresji ma też swoją trywialną wersję, która jak kiepska parodia nagminnie pojawia się w naszym codziennym życiu.