Spitamegeranomachia albo bitwa Pigmeów z żurawiami

Istnieją dwie podstawowe wersje opowieści. Pierwsza: w roku 1322 Sir John Mandeville, angielski rycerz z St. Albans, wyruszył z pielgrzymką do Ziemi Świętej, a następnie przez lat z górą dwadzieścia przewędrował całą Azję, docierając do Indii, Chin oraz Indonezji, po powrocie zaś opisał po francusku wszystko, co zobaczył. Wersja dru­ga: pewnego dnia człowiek, który najprawdopodobniej nie nazywał się Sir John Mandeville, wybrał się do najbliższej klasztornej biblio­teki, gdzie korzystając z uprzejmości zakonników, przestudiował kilka uczonych dzieł spisanych przez dawnych i nowszych autorów, aby na ich podstawie skonstruować opis własnej rzekomej podróży w najodleglejsze rejony świata. Niezależnie od tego, która z tych wersji jest prawdziwa, obie o...

Wydany w początkach XVII wieku, chociaż powstały w poprzednim stuleciu niewielki utwór O bogach i wierzeniach dawnych Żmudzinów, Litwinów i Prusów znakomicie wpisuje się w nurt bardzo popularnej w dobie renesansu literatury etnograficznej. Znaleźć z nim można zarówno wzmianki dotyczące położenia, klimatu oraz historii, jak i wiadomości związane ze strukturą społeczną oraz szeroko pojętą kulturą omawianych ludów. Szczególnie istotną część dzieła stanowi zapis stanu wierzeń pogańskich, jakie można było zaobserwować na tych terenach w drugiej połowie wieku XVI. Oprócz nieznanych skądinąd nazw bóstw oraz prób określenia ich kompetencji, tekst przynosi opisy wielu obrzędów i zwyczajów ludowych wciąż praktykowanych w omawianych krajach. Przekazany...

Anonimowy utwór powstały być może pod koniec XII, a na pewno przed wiekiem XV, jest przeróbką czy też adaptacją wcześniejszych wzorów i źródeł, w których Salomon, biblijny król, spiera się słownie z odrażająco brzydkim Marchołtem. Charakterystycznym rysem tego tekstu jest ocierające się o bluźnierstwo zmieszanie sacrum i profanum, a mianowicie fakt, że w starciu słownym Salomon posługuje się cytatami biblijnymi, Marchołt zaś przedrzeźnia je przy użyciu wulgarnego języka i nieprzystojnych konceptów słownych. Mówiąc metaforycznie, Biblia została tu położona bezpośrednio przy kloace. Inną cechą Rozmów... jest ich wyraźny podział na dwie części – po słownym pojedynku Salomona i Marchołta następuje część narracyjna, w której biblijny patri...

W roku 1595 ukazała się niewielka książeczka, której anonimowy autor, odwołując się w tym celu do całego zespołu przemyślnie dobranych cytatów biblijnych, z wielką pasją dowodził, iż kobiety nie są ludźmi. Prawdziwym obiektem tego ataku nie były jednak przedstawicielki płci niewieściej, lecz socynianie, czyli bracia polscy, preferujący zdecydowanie literalną interpretację Pisma. Autor rozprawki próbował ośmieszyć ich praktykę egzegetyczną, pokazując, że ostatecznie pozwala ona udowodnić prawdziwość najbardziej nawet absurdalnej tezy. Jego rzeczywiste intencje nie zostały jednak przez większość współczesnych zrozumiane, książka stała się źródłem skandalu, potępiły ją natychmiast poważne teologiczne autorytety i długo jeszcze wywoływała...

Spisane w połowie XII w. przez Marka, przebywającego w bawarskiej Ratyzbonie irlandzkiego zakonnika, widzenie, którego doświadczyć miał jego rodak, grzeszny rycerz Tnugdal, jest opisem jego zaświatowej podróży. Bohater utworu odbył ją, pozostając w stanie, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli, śmierci klinicznej. Prowadzony przez swojego Anioła Stróża, odwiedza Tnugdal piekło, gdzie sam zostaje poddany niektórym wielce wymyślnym torturom, następnie zaś czyściec i niebo, aby w końcu, powróciwszy do życia, przyjąć krzyż i wyruszyć z krucjatą do Ziemi Świętej. W wiekach średnich, ale również długo potem, utwór ten cieszył się w całej Europie niezwykłą popularnością, która nie ominęła również Polski, o czym świadczyć może późna, bo pochodząca z...

Nowy Plinijusz to poświęcony naturze wywód z części trzeciej „Nowych Aten” – sławnej encyklopedii księdza Benedykta Chmielowskiego, wydanej drukiem w połowie XVIII wieku. Autor, odwołując się w tytule do rzymskiego erudyty Pliniusza Starszego i jego przyrodniczego dzieła, zamieścił tu w układzie hasłowym wiadomości o zwierzętach czworonożnych, ptakach, rybach, stworzeniach „czołgających się”, insektach, także o roślinach (drzewach i kwiatach) oraz kamieniach. Treści dobrał i ułożył tak, by były „zadziwiające, przyjemne, osobliwe”, skupiając się na ciekawostkach prezentowanych w erudycyjny sposób i w interesującej formie, nierzadko dowcipnie. Udało się ustalić, że do tych celów w znacznym stopniu posłużyło mu Speculum imaginum verita...

Jadów i czartowskich zdrad matka Thessalia to dotyczący magii rozdział z części trzeciej Nowych Aten – sławnej encyklopedii księdza Benedykta Chmielowskiego, wydanej drukiem w połowie XVIII wieku. Autor przedstawia rozważania o czarcie i jego aktywności, o opętanych, o różnych rodzajach magii: naturalnej, artyficjalnej, przede wszystkim jednak o czarnoksięstwie, omawia działalność czarowników i czarownic, a także inne związane z tym kwestie, jak upiory czy remedia na czary. Atrakcyjny w formie wywód oparty jest na erudycji dawniejszych autorów kościelnych i świeckich, zwłaszcza demonologów, których łacińskie prace drukowano w Europie XVI i XVII wieku. Jak udało się ustalić, wśród licznych źródeł wiedzy Chmielowskiego szczególnie ważny jest sławny t...

Nowy zwierzyniec to fragment z części pierwszej Nowych Aten – sław­nej encyklopedii księdza Benedykta Chmielowskiego, wydanej dru­kiem w połowie XVIII wieku. Na tom składa się siedem rozdziałów: o zwierzętach czworonożnych, o stworzeniach czołgających się po ziemi, o ptakach, o rybach, o drzewach i ziołach, o kwiatach oraz o kamieniach. Chmielowski samodzielnie dokonał kompilacji z bar­dzo wielu różnorodnych ksiąg, głównie prac encyklopedycznych, w epoce wczesnonowożytnej czytanych z uznaniem w Europie, które wydawca w komentarzu stara się wskazać jako źródła erudycji staro­polskiego autora. Informacje o zwierzętach, roślinach i kamieniach Chmielowski uzupełnił później w części trzeciej Nowych Aten w roz­dziale pt. Nowy Plinijusz – fragment ten...

Liber monstrorum de diversis generibus to niewielkie encyklopedyczne dziełko powstałe, jak wszystko na to wskazuje, w VII albo VIII w. Jego autorem był nieznany z imienia (najprawdopodobniej anglosaski) zakonnik, który zebrał tu pochodzące z różnych źródeł przyrodnicze i etnograficzne rewelacje, często wyrażając zresztą przy tej okazji swój sceptycyzm wobec treści przekazanych przez starożytnych pisarzy. Całość dzieli się na trzy księgi, z których pierwsza traktuje o ludzkich monstrach, druga o egzotycznych bestiach, trzecia wreszcie, najkrótsza, o wężach.

Książę Ernest jest chyba najpopularniejszym poematem niemieckiego średniowiecza. Opowiada o buncie wasala przeciw swojemu ojczy­mowi, cesarzowi Ottonowi I, o wojnie, wygnaniu i pielgrzymce do Jerozolimy, o licznych przygodach tytułowego bohatera na morzu i na lądzie, wreszcie o jego powrocie do ojczyzny i odzyskaniu łaski cesar­skiej. Barwna opowieść roztacza przed czytelnikiem obraz egzotycz­nego świata Orientu w jego baśniowym wymiarze. Edycja polskiego przekładu opatrzona została objaśnieniami oraz wstępem, zawiera też podobiznę rękopiśmiennych fragmentów redakcji A poematu.

Kazania o naukach tajemnych dominikanina Fabiana Birkowskiego, drukowane w latach dwudziestych XVII wieku, traktują o czarnoksięstwie, magii naturalnej i remediach na czary, astrologii, alchemii oraz teorii snów. Teksty te, wydobyte ze zbioru Kazania na niedziele i święta doroczne (Kraków 1623–1628), wydawca opatrzył wstępem i komentarzami, które przedstawiają ich możliwe źródła oraz erudycyjne zaplecze. Dotąd niedoceniane przez badaczy wiedzy tajemnej, w niniejszym opracowaniu poszerzają zasób krytycznie wydanych pism ze staropolskiego kręgu nauk hermetycznych.