Uspołecznienie i kompozycja. Dwie tradycje myśli społecznej a współczesne teorie krytyczne

Czy historia odkrywania morskiej drogi do Indii z dala od niebezpiecznych dla żeglarzy wybrzeży Afryki albo problemy z kurczącą się populacją małży w zatoce St. Brieuc mogą nam coś powiedzieć o kształcie współczesnego społeczeństwa? Co mówią o nim poliandryczne praktyki tybetańskiej ludności żyjącej w regionach Zanskar i Ladakh, gdzie jedna kobieta ma kilku mężów, zazwyczaj braci? Na te i inne pytania można odpowiedzieć przy pomocy różnorodnych teorii socjologicznych opisanych w tomie Oprogramowanie rzeczywistości społecznej. Autorzy i autorki przybliżają teorie, które mają duże znaczenie dla socjologii, proponują nowe sposoby klasyfikacji teorii i szkół, krytykują i podejmują wysiłek wskazania nowych obszarów refleksji teoretycznej. I choć teorii socjologicznej wielokrotnie grano już marsza żałobnego, dzięki ich pracy widać, że pogłoski o jej śmierci były mocno przesadzone. Wśród autorów znaleźli się: Maciej Gdula, Lech M. Nijakowski, Małgorzata Jacyno, Michał Kozłowski, Andrzej W. Nowak, Marek Kurowski, Marcin Miłkowski, Marta Bucholc, Karol Templewicz.

Strażnikami fatum Bożena Keff nazywa tych ludzi i te grupy ludzi, którzy uważali los Żydów za przesądzony, nawet jeszcze przed latem 1942 roku. Fatum pilnującym tego losu byli oczywiście hitlerowcy, którym jednak na wyrost przypisywano wszechobecność i wszechwiedzę. W tej sytuacji każda forma pomocy była z góry skazana na klęskę i karę (śmierci). Funkcją tego wyobrażenia, przekazywanego później dziesiątkami lat, na przykład w edukacji, jest ukrycie powszechnego braku empatii wobec Żydów, niechęci udzielania im pomocy, i wszechobecnego donosicielstwa. Keff, czytając literaturę polską dekad powojennych, analizuje stosunek Polaków do Żydów, a wnioski, do których dochodzi - trzymając się tekstów - budzą grozę. Zmuszają też do zadania całkiem aktualnego pytania o udział grup mniejszościowych, stygmatyzowanych i upokarzanych, w polskiej wspólnocie. Bożena Keff – poetka, pisarka, literaturoznawczyni, feministka. Autorka kilku tomów poetyckich, m.in.: Nie jest gotowy (2000), Utwór o matce i ojczyźnie (2008), książek eseistycznych Postać z cieniem. Portrety Żydówek w polskiej literaturze (2001), Antysemityzm. Nie zamknięta historia (2013) i zbioru felietonów Barykady. Kroniki obsesyjne lat 2000–2006 (2006). Współautorka pierwszego w Polsce studium o homofobii Homofobia po polsku (2004). Dwukrotnie nominowana do Nagrody Literackiej Nike.

Edward W. Said, jeden z najwybitniejszych intelektualistów XX wieku, prowadził w latach dziewięćdziesiątych seminarium poświęcone ostatnim dziełom wielkich muzyków i pisarzy – dziełom pod wieloma względami zaskakującym. Temat zasługiwał na książkę, jednak pracę nad nią przerwała śmierć Saida. Tom On Late Style: Music and Literature Against the Grain (2006) powstał dzięki żonie i współpracownikom autora, którzy zebrali pozostawione przez niego wykłady, artykuły i notatki. Co ciekawe, szkicowość czy fragmentaryczność książki wcale jej nie szkodzi. Jedyny niedosyt, jaki odczuwa czytelnik, wynika z żalu, że Saidowi nie starczyło czasu na analizy kolejnych „późnych” dzieł. Książka pokazuje autora Orientalizmu od mniej znanej strony – jako znakomitego znawcę sztuki oraz stylistę. Jego błyskotliwe interpretacje dzieł Beethovena, Manna, Kawafisa, Lampedusy, Geneta, Viscontiego czy Goulda są mocnym argumentem za wszechstronnym rozwojem duchowym i intelektualnym, którego rolę w dzisiejszej kulturze często podaje się w wątpliwość. W książce O stylu późnym zawiera się też pewien dramatyzm. Śmiertelnie chory Said wiedział, że to prawdopodobnie jego ostatnie dzieło. W pewnym sensie pisał więc o sobie.

Erich Fromm (1900-80) amerykański socjolog, psycholog i filozof pochodzenia niemieckiego, twórca psychoanalizy humanistycznej, intelektualista uznawany za jednego z najwybitniejszych humanistów XX wieku, autor kilkudziesięciu książek, w tym tak ważnych jak Ucieczka od wolności, Zapomniany język, Mieć i być, Patologia normalności i właśnie Zdrowe społeczeństwo. Jak pisze sam autor Zdrowe społeczeństwo to w znacznej mierze kontynuacja Ucieczki od wolności, tyle że w tej pracy miast tylko krytycznej analizy pojawiają się sugestie dotyczące funkcjonowania zdrwego społeczeństwa. Trzeba bowiem pamiętać, że Fromm to także społecznik, jego myśl wywarła ogromny wpływ na ruch kontr-kultury, jego myśl w znacznej mierze zmieniła mieszczański stary świat. Trzeba rozpatrując twórczość Fromma zwłaszcza zaś ksiązki Zdrowe społeczeństwo, że Erich Fromm stoi na stanowisku tzw. humanizmu normatywnego, co oznacza, że opiera się na założeniu, że istnieją poprawne i błędne , satysfakcjonujące i niesatysfakcjonujące rozwiązania problemu ludzkiego istnienia. Zdrowie psychiczne zostaje osiągnięte wtedy, gdy człowiek dojrzeje w pełni, zgodnie z cechami charakterystycznymi i prawami natury ludzkiej. Choroba psychiczna to niepowodzenie tego rozwoju. Jak jednak ten prawidłowy rozwój osiągnąć, jak powinien prawidłowo funkcjonować człowiek, a zwłaszcza człowiek w społeczeństwi i wreszcie samo społeczeństwo? Jaki system gospodarczy najbardziej prawidłowy rozwój wspiera, a jaki ogranicza? Czy państwo lub tylko politya nacjonalistyczna ma sens? Jak rozróżnić patriotyzm aod patologii nacjonalizmu, który autor nazywa naszą współczesną formą kazirodztwa, naszym bałwochwalstwem, naszą chorobą psychiczną? Jak niezwykle ważne jest dla każdej jednostki funkcjonowanie w właściwym a więc zdrowym społeczeństwie, bo zacytujmy znowu autora Zdrowe społeczeństwo sprzyja ludzkiej zdolności kochania bliźnich, zdolności do twórczej pracy, do rozwoju rozumu i obiektywizmu, sprzyja poczuciu siebi opartemu na doświadczeniu własnych produktywnych możliwości. Społeczeństwo niezdrowe tworzy wzajemną wrogość, nieufność, zamienia człowieka w narzędzie,, które inni wykorzystują...

W tym uznanym przez krytyków na całym świecie dziele Edward W. Said bada historię i naturę zachodnich postaw wobec Wschodu, uważając orientalizm za europejski twór ideologiczny, który narzucił pokutujące aż do dziś stereotypy Orientu, a w szczególności islamu. Autor pokazuje, jak pisarze, filozofowie i politycy radzili sobie niegdyś z innością dalekowschodniej kultury, z jej zwyczajami i religiami, tworząc uproszczony i z gruntu fałszywy obraz. Said śledzi ten punkt widzenia poprzez pisarstwo Homera, Nervala i Flauberta, Chatraubrianda i Kiplinga, których wspaniałe teksty w sposób decydujący przyczyniły się do romantycznego i egzotycznego obrazu Orientu. Wykorzystując własne doświadczenie palestyńskiego Araba mieszkającego na Zachodzie, Said zastanawia się, czy te idee stanowią i w jakim stopniu odbicie europejskiego imperializmu i rasizmu.

Co znaczy dziś dobre sąsiedztwo – w muzyce? W zbiorze tekstów wokół festiwalu Sacrum Profanum przyglądamy się temu tematowi przez pryzmat muzyki litewskiej. Eksplorujemy tradycyjne korzenie lokalnego postminimalizmu, przyglądamy się artystom konceptualnym. Jak znaleźć swój głos w globalnej sieci nowej muzyki – sprawdzamy na przykładzie młodych kompozytorek z Polski i Litwy. Szukamy dźwięków wewnątrz fortepianu z pionierkami i wirtuozami, poszerzamy brzmieniowe przestrzenie i pytamy czy możliwe są grające nagrobki. Wśród autorek i autorów można tu znaleźć fascynujące książkowe debiuty, jak i znane akademickie wygi. Testujemy różne formy, od siedmiu punktów do dyskusji, przez portret podwójny po wariację na temat partytury.

Zatrudniona dorywczo w szpitalnej stołówce samotna, bezimienna młoda kobieta z prowincji poznaje bogatego lekarza. Carl wpada jej w oko od razu, ale z czasem okazuje się, że zainteresowanie jest obopólne, pomimo że lekarz jest starszy, bogaty, wykształcony – a przede wszystkim ma rodzinę. Wydaje się, że to banalna historia, jakich wiele, że to się musi źle skończyć. Ale czy na pewno? Therese Bohman zaprasza nas do dwóch równoległych światów: biednej, zagubionej, poszukującej kierunku w życiu kobiety i ustatkowanego, pewnego siebie, zamożnego mężczyzny. Poznajemy ich domy, marzenia, dowiadujemy się, jak spędzają czas i jakie noszą ubrania. Przepaść między nimi to nie tylko różnica statusu społecznego wyznaczonego przez pieniądze i wykonywaną pracę, ale też przez pochodzenie i uwarunkowania rodzinne. Pod pozorem zwykłej opowieści o miłostce autorka porusza wiele wątków społecznych, które wydają nam się oczywiste, ale wcale nie są banalne. „Samotna kobieta, przypominająca bohaterki Dostojewskiego, staje się tą drugą w powieści o podziałach klasowych i pożądaniu”. – „Kirkus Reviews” „Therese Bohman lubi stawiać niewygodne pytania i kwestionować to, co wydaje się oczywiste. Tym razem pyta o mechanizmy wykluczenia kobiet, modę na parytety, zastanawia się nad zaślepieniem feministycznym i jego sprymitywizowanymi hasłami. Jej powieść będzie szokować i skandalizować – zwłaszcza w konserwatywnej Polsce, która jeszcze nie dorosła do niektórych prądów, a Bohman już pokazuje, jak się one degenerują. Jej bohaterka, pogubiona młoda pisarka, nie potrafi sobie poradzić z nadmiarem wyborów życiowych, pracuje więc w szpitalnej kuchni i ta jej perspektywa – buntownicza i jednocześnie dotykająca biedy – daje nam nową opowieść, taką, jakiej nie zna polska proza”. – Paulina Małochleb, „Książki na ostro” „Jak wiele można poświęcić, aby zdobyć upragnioną wolność? Czy seks, fascynacje, intrygi mogą być przepustką do lepszego świata? Gdzie są granice moralności? O co walczymy: wolność wyboru, rodzinę, pieniądze, seks, pozycję społeczną? Czy człowiek może śmierdzieć wilgocią...? Zatrważająco ludzki obraz ambicji, słabości i poddania”. – Georgina Gryboś, „Literacka Kavka”

Rządzenie sobą i innymi to X tom słynnych wykładów Michela Foucaulta w Collège de France. Filozof bada tu sposoby i techniki wpływania człowieka na samego siebie i relację ze sobą – a także kształtowania relacji we wspólnocie. Autor bada podmiot jako zdolny do świadomego i samodzielnego nadawania sobie formy dzięki urzeczywistnieniu takich cech jak odwaga, bezpośredniość i prawdomówność. Samotworzenie odbywa się przez właściwą ekspresję – swobodne i otwarte mówienie prawdy, zgodne z oświeceniowym hasłem przywoływanym przez Kanta: „Sapere aude”, czyli „miej odwagę posługiwać się własną mądrością”. Wiele technik opisywanych przez Foucaulta pochodzi ze starożytnych tradycji, opisywanych przez filozofa w Historii seksualności jako troska o siebie, ze strategii i reżimów dietetycznych czy seksualnych praktykowanych w antycznej Grecji. Foucault pokazuje jednak, że są to stale działające mechanizmy, tworzące fundament demokracji. Podmioty wolne w planie indywidualnym są bowiem warunkiem powstania wspólnoty – jedynie one są zdolne do współistnienia z innymi wolnymi, wypowiadającymi prawdę podmiotami. Foucault analizując etyczną relację podmiotu z samym sobą, bada zarazem fundament demokracji. Książka przeznaczona jest dla przedstawicieli nauk społecznych, a zatem dla socjologów, ekonomistów, psychologów społecznych, antropologów kultury, politologów, filozofów, ale także dziennikarzy, przedstawicieli świata mediów.

Za co bylibyście gotowi dziś oddać życie? Nie przed wiekami, ale kilka lat temu; nie gdzieś daleko stąd, ale tuż za naszą wschodnią granicą; nie wielcy mężowie stanu, ale zwykli ludzie - porzucili bezpieczne prace i wygodne łóżka, żeby walczyć o bliskie im wartości - wolność i demokrację. Najnowsza książka wybitnej amerykańskiej historyczki Marci Shore pokazuje ludzką twarz wydarzeń, które dla większości z nas były tylko kolejnym newsem na ekranie telewizora. Rozmawiając z tymi, którzy w zimę 2013–14 ruszyli na Majdan, autorka z empatią przygląda się pojedynczym ludzkim historiom pozwalając nam się w nich przejrzeć i zobaczyć w nich samych siebie. Ten żywy, drobiazgowy wręcz portret młodych i starszych, ludzi różnych zawodów i o szerokim spektrum sympatii politycznych układa się w spójną historię o ludzkiej solidarności i sile.

Reportaż uhonorowany w 2017 roku Nagrodą Pulitzera Dotąd rozmowy o biedzie skupiały się na bezrobociu, pomocy społecznej i przepełnionych więzieniach. Matthew Desmond, socjolog Uniwersytetu Harvarda, postanowił uzupełnić ten obraz o problemy mieszkaniowe tych, którzy wydają na czynsz prawie całą pensję, a czasem więcej, przez co wpadają w spiralę długów. Tętniące życiem i wrażliwością opisy ukazują jeden z najbardziej pierwotnych lęków – przed brakiem bezpieczeństwa. Eksmitowani to niemal powieściowy, intymny portret ośmiu rodzin, które sięgnęły dna. Aby lepiej je poznać, Desmond zamieszkał na ponad rok w Milwaukee na osiedlu przyczep kempingowych, a później w schronisku w centrum miasta. Przesiadywał na salach sądowych, pomagał w przeprowadzkach, pomieszkiwał w pustostanach. Kłócił się, chodził do kościoła, opiekował się dziećmi. Był świadkiem rozmów z właścicielami mieszkań i widział zarówno niezwykłe akty dobroci, jak i straszliwą znieczulicę. Desmond – posługując się osobistymi świadectwami i twardymi danymi – dowodzi, że eksmisje nie są efektem ubóstwa, ale jego przyczyną. W scenach pełnych nadziei i rozpaczy pokazuje, jak kluczowy jest dom. Eksmitowani to reportaż pełen troski i człowieczeństwa, który przypomina, dlaczego gdy nie ma domu, nie może też być niczego innego. „Niesamowita... Desmond ustanowił nowe standardy pisania o biedzie”– Barbara Ehrenreich, autorka Za grosze. Pracować i (nie) przeżyć. „Ta książka lepiej pozwoliła mi zrozumieć, co to znaczy być biednym w naszym kraju niż wszystko, co przeczytałem wcześniej... Jest piękna, skłania do myślenia i nie sposób jej zapomnieć” – Bill Gates. „Przeczytawszy Eksmitowanych, uświadomisz sobie, że nie da się poważnie rozmawiać o biedzie, nie mówiąc o problemach mieszkaniowych… Ta książka jest wybitnie dobra i w żaden sposób nie da się jej zignorować”– Jennifer Senior, „New York Times”. „Mój Boże, ta książka obnaża amerykańską biedę! Miażdży, wywołuje wściekłość. Trzeba ją przeczytać” – Roxane Gay, autorka Histeryczek. „Mroczne lustro amerykańskiej klasy średniej i jej obsesji na punkcie nieruchomości. Desmond obnaża funkcjonowanie najuboższej części rynku, na którym eksmisje stały się kolejnym elementem lukratywnego modelu biznesowego” – Jennifer Schuessler, „New York Times”. „Kunsztownie napisany, dokładnie udokumentowany opis życia na marginesie. Matthew Desmond daje głos tym, których w ostatnich dziesięcioleciach haniebnie ignorowano – albo, co gorsze, demonizowano” – „The Boston Globe”. Matthew Desmond – profesor socjologii na uniwersytecie w Princeton. Autor czterech książek. Za Eksmitowanych uhonorowany Nagrodą Pulitzera w 2017 roku i kilkunastoma najważniejszymi nagrodami za wybitne osiągnięcia w dziedzinie literatury faktu. Jest głównym badaczem w grupie The Eviction Lab zajmującej się eksmisjami. Jego badania skupiają się na kwestiach ubóstwa, życia w mieście, niepewności mieszkaniowej, polityki publicznej, nierówności rasowych i etnografii. Otrzymał stypendium „Geniuszów” Fundacji MacArthura i stale współpracuje z „New York Times Magazine”. W 2016 roku znalazł się na liście Politico 50 jako jedna z pięćdziesięciu osób mających największy wpływ na debatą polityczną w USA.

Karolina Andersson, badaczka modernizmu ciesząca się uznaniem w środowisku historyków sztuki, jest w średnim wieku, nie ma dzieci ani stałego partnera i nie czuje się w życiu spełniona. Pewnego dnia pod opiekę pani profesor trafia młody doktorant twierdzący, że odkrył nieznaną dotąd, niezwykle utalentowaną malarkę. Czy wreszcie nadszedł długo oczekiwany przełom w życiu Karoliny? Therese Bohman stworzyła bohaterkę podobną do naszych znajomych i przyjaciółek. Jaka jest rola singielek w średnim wieku w naszym społeczeństwie? Czego pragną te kobiety, kogo szukają? Co jest w życiu najważniejsze? W powieści nominowanej do prestiżowej Nagrody Augusta autorka próbuje odpowiedzieć na te skomplikowane pytania. „O takiej kobiecie nikt w Polsce nie zrobiłby serialu: niewierna, zbyt niezależna, za dobrze wykształcona. Dlatego przeczytajcie tę powieść”. – Paulina Małochleb, „Książki na ostro” „Ileż to razy słyszałyśmy, że w pewnym wieku różnych rzeczy się nie robi? Najpierw jesteś na coś za młoda, później nagle za stara. Przede wszystkim ciągle jesteś kobietą. (...) O zmierzchu warto przeczytać, nawet jeśli nie jesteś kobietą po czterdziestce. W przypadku mężczyzn – zwłaszcza wtedy”. – Natalia Szostak, Justyna Suchecka, „Krótka Przerwa” „Poruszająca i inna niż dotychczasowe powieść o samotności w wielkim mieście, o relacjach, które nie zaspokajają potrzeby bliskości, o ciele, pożądaniu i o intelekcie. Bohman w mistrzowski sposób oddaje atmosferę współczesnego Sztokholmu, porównywano ją nawet do najsłynniejszego portrecisty tego miasta, Hjalmara Söderberga”. – Katarzyna Tubylewicz „W świecie, w którym hołduje się młodości i jędrności, kobiecym wdziękom bez cellulitu i fałdek pojawia się opowieść o kobietach, o których zapominamy – nadal pięknych, wykształconych, samodzielnych i podejmujących decyzje wbrew oczekiwaniom społecznym”. – „Literacka Kavka” „Ta psychologicznie intensywna podróż to obraz inteligentnej, odnoszącej sukcesy kobiety, zżeranej przez potrzeby, których – jak się obawia – nie potrafi zaspokoić”. – „Publishers Weekly”

Dziś nie wystarczy powiedzieć, że wszystko wokół nas płynie, bezustannie podlega zmianie i nie daje się ująć w żadne stabilne kategorie. To najwyżej połowa prawdy. Kultura współczesna nie jest nieskończenie zmienna i wieloznaczna. Oferuje nam także rozmaite narzędzia do radzenia sobie z niemożliwością ustanowienia trwałych i stabilnych relacji społecznych. Trzy dyskursy miłosne to rekonstrukcja odmiennych sposobów radzenia sobie z doświadczaną powszechnie trudnością uporządkowania relacji intymnych.Odtworzenie na podstawie treści popularnych poradników dyskursu utopijnego, utylitarnego i tradycyjnego pozwala zauważyć, jak różnie może być rozwiązywany ten sam problem. Prześledzenie różnic uzmysławia nam przynajmniej część konsekwencji dokonywanych przez nas wyborów kulturowych i pozwala rozpoznać w osobach wybierających inaczej nie absolutnych obcych, ale ludzi zmagających się z podobnymi problemami.O specyfice każdego z dyskursów decyduje partykularny sposób rozwiązywania uniwersalnego problemu niestabilności relacji społecznych.Dyskurs utopijny przyjmuje, że aktorzy pozostają w relacji miłosnej dla niej samej, nawet wtedy gdy mają świadomość jej niekompletności i niemożności osiągnięcia stanu całkowitego wzajemnego dopasowania.Dyskurs utylitarny uzasadnia istnienie związku jego wydajnością w dostarczaniu partnerom przyjemności. Aktorzy wchodzą ze sobą w relację, ponieważ zwiększa to ich poziom satysfakcji. W tym ujęciu stworzenie udanej relacji wiąże się z redukcją innego i dopasowaniem go do własnych preferencji. Funkcjonowanie związku ma być oparte na ciągłym dążeniu do wyeliminowania niestabilności relacji miłosnej związanej z odmiennością partnera.Dyskurs tradycyjny opiera się na przyjęciu istnienia komplementarnej, stabilnej relacji między mężem i żoną. Wszelkie problemy, jakie dotykają małżeństwo, identyfikowane są jako efekt działania czynników zewnętrznych. Naturalny związek, będący wyrazem boskiego planu, rozbijany jest przez zdegenerowaną kulturę i niekorzystne konfiguracje historyczne. Przed mężem i żoną stoi heroiczne zadanie obrony relacji przed zagrożeniami zewnętrznymi poprzez pracę nad sobą i pielęgnowanie tradycyjnych wzorów relacji międzyludzkich

Dr hab. Maciej Gdula, socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego zajmujący się klasami społecznymi, proponuje nowe ujęcie rządów PiS jako zjawiska wymykającego się szufladce „populizmu”. Na podstawie badań przeprowadzonych w ostatnim roku wyjaśnia tajemnicę sukcesu Prawa i Sprawiedliwości i wskazuje na anachroniczność stosowania dziś wobec PiS kategorii, za pomocą których krytykowano pierwszy okres rządów partii Jarosława Kaczyńskiego – 2005–2007. Wskazuje też kluczowe dla zmierzenia się z PiS-em tematy. Tłem dla tych rozważań są przemiany polskiego systemu klasowego i konstrukcji sfery publicznej. dr hab. Maciej Gdula (1977) – socjolog, badacz polskiego systemu klasowego, komentator i publicysta, wykłada na Instytucie Socjologii UW, współpracownik Instytutu Studiów Zaawansowanych. Wydał m.in. Trzy dyskursy miłosne (2009), Style życia i porządek klasowy (2012, razem z Przemysławem Sadurą) Oprogramowanie rzeczywistości społecznej (2015), Uspołecznienie i kompozycja (2016), Klasy w Polsce. Teorie, dyskusje, badania, konteksty (2017, razem z Michałem Sutowskim).