Źródła monastyczne. Tom 91. Kazania o dziewicach

W pierwszym tomie Pism monastycznych Piotra Damianiego znalazł się wybór jego listów, kazań i traktatów adresowanych nie tylko do kręgów monastycznych i eremickich, lecz także do przedstawicieli Kościoła hierarchicznego oraz do ludzi świeckich. Prezentowane utwory są niebywale „monastycznocentryczne”, jakby w porządku ziemskim istniały jedynie dwa światy: mnichów (z niedoskonałymi benedyktynami i doskonalszymi eremitami) oraz wszystkich pozostałych ludzi. Ten drugi świat, jest adresatem pism Damianiego. A ostateczne ich przesłanie związane jest z tym, że należy porzucić, odseparować się od „świata” i skoncentrować wyłącznie na Chrystusie, czyli na doskonaleniu siebie.

Przeor z Fonte Avellana jest autorem 180 listów, wiele z nich to obszerne traktaty teologiczne, moralizatorskie. Mimo ogromnego wpływu, jaki eremita wywarł na sobie współczesnych oraz potomnych (Dantego, Petrarkę i Boccaccia), pozostaje on wciąż najmniej znanym Doktorem Kościoła. Wybitny znawca myśli Damianiego Christian Lohmer uznał wręcz, że znają go jedynie „wtajemniczeni”. Idee głoszone przez Piotra Damianiego nie zawsze były rozumiane (albo też przyjmowane) nawet przez ludzi Kościoła. Dopiero w roku 1828 Leon XII oficjalnie ogłosił Avellanitę Doktorem Kościoła. Razem z wieloma nurtami metodologicznymi przeminęły w historiografii europejskiej, także czasy opisywania i interpretowania dziejów z perspektywy wielkich, wybitnych jednostek, które odciskały swe piętno na całej epoce, wydatnie wpływały na jej kształt, zmieniały przyszłość.

„Cezary z Arles urodził się w 470 r. w Cabillonensis (obecnie Chalon-sur-Saône) prawdopodobnie w rodzinie o rzymskim rodowodzie i już chrześcijańskiej. Młodość spędził w klasztorze na jednej z wysp Leryńskich, następnie, z powodu słabego zdrowia, udał się do Arles, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie. Tamtejszy biskup, Eoniusz, widząc jego zapał duszpasterski i wykształcenie, wyznaczył go na swojego następcę. Na tym stanowisku pozostał czterdzieści lat, od 503 r. do swojej śmierci około 543 r. Założył też klasztor pod wezwaniem św. Jana. Osobiście starał się w Rawennie u króla Teodoryka o wykupienie wziętych do niewoli mieszkańców Orange. Po rozmowie z Cezarym papież Symmach ustanowił Arles metropolią kościelną, a w roku 514 podniósł sprawującego tam posługę biskupa do godności prymasa Galii. Jako biskup Cezary odbył aż 6 synodów (Agde – 506 r., Arles – 524 r., Carpentras – 527 r., Orange – 529 r., Vaison – 529 r., Marseille – 533 r.) i był świetnym organizatorem życia kościelnego. Jako gorliwy duszpasterz niestrudzenie głosił kazania, których do dzisiaj zachowało się 238. Napisał trzy, skromnych raczej rozmiarów, traktaty teologiczne: De Mysterio Sanctae Trinitatis, Breviarium adversus haereticos, De gratia. Tak kazania, jak i traktaty oraz Expositio in Apocalypsim zawierają zasadniczo odpowiedzi na problemy, jakimi żyli chrześcijanie w pierwszej połowie VI w. w Galii. Druga grupa kazań Cezarego wydawanych przez G. Morina po Admonitiones jest największa. Stanowi prawie połowę pracy oratorskiej biskupa z Arles. Różnorodność źródeł używanych przez niego w kazaniach o Piśmie Świętym pokazuje, jak bardzo karmił się kulturą patrystyczną, zwłaszcza Orygenesem i Augustynem. Podobnie jak jego poprzednicy komentując, nieustannie odwołuje się do tekstu biblijnego. Wprawdzie nie nazywał tych kazań homiliami, jednakże określenie to byłoby bardziej odpowiednie dla wszystkich jego Sermones de Scriptura, gdyż homilia to „egzegetyczny i praktyczny komentarz do tekstu Pisma Świętego”” – ks. Józef Pochwat MS, fragment wstępu

Żywot św. Geralda po raz pierwszy w polskim przekładzie. Przede wszystkim jest on związany z miejscem, które wywarło wpływ na pierwsze wieki nowego tysiąclecia – klasztorem, a potem kongregacją w Cluny. Nazwa ta z czasem stała się też określeniem zespołu pewnych idei. Klasztor ufundowany w 909/910 roku przez Wilhelma Pobożnego był wytworem mentalności X wieku i walki o niezależność ruchu monastycznego – szybko stał się symbolem walki kleru o niezależność względem władzy świeckiej i biskupiej. Gerald, syn hrabiego Limoges, Poitiers i Bourges, urodzony w Aurillac, należał do wybitnego rodu arystokratycznego południowej Francji. Hagiograf nie wspomina o dacie jego narodzin, informując tylko o miejscu narodzin. Zdania badaczy na temat prawdziwości genealogii są podzielone. Zarówno święty Cezary, jak i święty Irydiusz byli w epoce karolińskiej patronami Galii i symbolizują walkę o czystość dogmatów wiary chrześcijańskiej. Według hagiografa rodzice Geralda wyróżniali się spośród innych osób wyjątkową pobożnością i praktykowaniem chrześcijańskich cnót, mieli odznaczać się szlachetnością nie tylko z racji pochodzenia, lecz przede wszystkim obyczajów. Chrześcijańską moralność traktowali zaś jako swoiste dziedzictwo kulturowe.

Kiedy Rudolf Glaber spisywał piątą księgę swych Historii – prawdopodobnie między 1043 a początkiem 1047 rokiem – miał za sobą większą część swego niespokojnego życia. Krótsze i dłuższe pobyty w klasztorach, liczne podróże, zmaganie się z demonicznymi wizjami.

Zebrane przez Piotra Czcigodnego i odpowiednio zredagowane w De miraculis opowieści dotyczą dwóch generalnych kwestii: Eucharystii – co stanowi swego rodzaju podsumowanie i zamknięcie kontrowersji eucharystycznych wybuchających parokrotnie w XI stuleciu, a dotyczących realnej obecności Chrystusa w hostii, oraz wizji osób zmarłych, zaświatów i nieziemskich istot – co z pewnością związane jest z promowanym przez Cluny już od ponad stulecia przekonaniem o mocy modlitwy wstawienniczej za zmarłych w ogóle, a zwłaszcza tej w wykonaniu kluniackich mnichów. Jedynie dwie z podanych przez Piotra Czcigodnego opowieści odbiegają od powyższego schematu, obie znajdują się pod koniec księgi II dzieła i sprawiają wrażanie umieszczonych tam poza przyświecającą dziełu systematyką. Pierwsza z nich wspomina o dziejącym się w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore, we Wniebowzięcie NMP, cudzie świec – palą się one, ale nie spalają. Drugie cudowne wydarzenie rozegrało się w Souvigny u grobu świętego opata Cluny, Majolusa. Jak określa to Piotr Czcigodny, doszło wówczas do cudu, który zwykle przedkłada się nad inne cuda, mianowicie wskrzeszenia pewnego chłopca. W De miraculis możemy wyodrębnić kilka mini-żywotów mnichów związanych z Cluny, na przykład opowieść o cnotach mnicha Benedykta, który porzucił życie księdza świeckiego i wstąpił do Cluny. Piotr Czcigodny zaznacza, że aby opisać święte życie swojego bohatera, potrzebowałby sporządzić całą księgę. Benedykt dawał innym przykład swego życia, doświadczył wizji przed śmiercią, nie dokonywał żadnych cudów. Inny niewielkich rozmiarów żywot poświęcony został mnichowi Geraldowi. Żył on w dziewictwie, pielęgnował wszelkie cnoty, w tym cierpliwości i posłuszeństwa, sprawował niemal codziennie Eucharystię, dzięki Bożemu sądowi wygrał dla klasztoru proces, słyszał śpiewy anielskie. Cudowne wydarzenia przytoczone w tym rozdziale przez Piotra Czcigodnego związane są przede wszystkim z Eucharystią – Gerard doznał wizji, potwierdzającej jego świętość, a przez niego samego skrzętnie ukrywanej, mianowicie zamiast hostii ujrzał na ołtarzu małe Dziecko, a obok ołtarza stała piękna niewiasta, czyli Jego Matka. Do De miraculis został także włączony większy, „klasyczny” i samodzielny utwór hagiograficzny, mianowicie Żywot Mateusza z Albano. Podobnie jak Jan Chrzciciel, Mateusz również zdaje się nie czynić znaków. Zrezygnował on z dobrze zapowiadającej się kariery kościelnej i z kanonika stał się mnichem, na miejsce swojej konwersji wybrał oczywiście klasztor zależny od Cluny. Był dobrym przełożonym wspólnoty, umartwiał ciało, ćwiczył je postami, nieustannie czuwał i się modlił. Wezwany do służby Stolicy Apostolskiej został biskupem Albano i kardynałem, jeździł w legacje, bronił Kościoła przed schizmą, jednak nigdy nie porzucił mniszego sposobu życia. Wreszcie jego śmierci towarzyszyły widzenia kilku osób oraz wizja, której doświadczył sam Mateusz...

Święty Diadoch z Fotyki (ur. ok. 400 r., zm. ok. 486 r.) był biskupem z Epiru. O jego życiu niewiele wiadomo. Zapewne brał udział w Soborze w Chalcedonie (451 r.). Zmarł prawdopodobnie w Afryce Północnej. Jest pierwszym znanym nam autorem, który wprost zachęcał do modlenia się imieniem Zbawiciela, co czyni go jednym z prekursorów Modlitwy Jezusowej. Gdy zacznie ktoś doświadczać obficie miłości Boga, wtedy zaczyna w duszy świadomie kochać także bliźniego. To bowiem jest miłość, o której mówią wszystkie pisma. Przyjaźń według ciała łatwo może zostać zniszczona z błahej przyczyny, ponieważ nie jest związana duchową świadomością. Dlatego nawet jeśli zdarzyłoby się, że pobudzona przez Boga dusza odczułaby jakieś rozdrażnienie, węzeł miłości nie zostaje u niej rozwiązany. Rozpłomienia się na nowo przez ciepło miłości Boga, powraca szybko do dobra i z wielką radością szuka miłości bliźniego, choćby została przez niego bardzo znieważona czy skrzywdzona. Słodycz Boga bowiem pochłania całkowicie gorycz kłótni.

W ostatnich latach w znaczący sposób wzrosła liczba publikacji poświęconych Wilhelmowi z Saint-Thierry. Światło dzienne ujrzały nowe wydania i tłumaczenia, osobie Wilhelma została poświęcona część sympozjum na temat historii klasztoru Saint-Thierry, ukazało się również kilka monografii, a inne są w przygotowaniu. Oczywiście dzisiaj wiadomo znacznie więcej aniżeli w 1923 r., kiedy opublikowano dzieło André Adama Guillaume de Saint-Thierry, sa vie et ses oeuvres, którego wydanie było tożsame z wznowieniem studiów na temat Wilhelma. Uściślono wiele istotnych kwestii, dotyczących przypisania temu opatowi z Saint-Thierry różnych dzieł, i zanotowano postępy w datowaniu najważniejszych wydarzeń z jego życia. Mamy wiele powodów do odnowienia zainteresowania tą postacią, począwszy od specyfiki źródeł (uważa się, iż oprócz łacińskich istnieją również greckie) a skończywszy na uwypukleniu niektórych z jego myśli: mistycyzm tak zwanego Złotego listu lub rola, jaką odgrywał Wilhelm w informowaniu Bernarda z Clairvaux o rzekomych błędach Abelarda, a więc mniej lub bardziej bezpośrednie uczestnictwo opata Saint-Thierry w potępieniu paryskiego myśliciela na synodzie w Sens. Moje zainteresowanie Wilhelmem zapoczątkowało spostrzeżenie, iż jego historia osobista, przy zachowaniu w pamięci osobliwości tej postaci, wydawała mi się emblematyczna dla całego świata monastycznego XII w. Według mnie jego życie streszcza, przedstawia i zawiera w sobie wszystkie etapy ewolucji przeżywanej przez cały monastycyzm w XII stuleciu, z pewnością jednym z najtrudniejszych i decydujących w całej historii monastycyzmu. W ciągu XI i XII wieku, pomimo wzrastającego splendoru Cluny i rozległego wpływu świata monastycznego na wszystkie poziomy rzeczywistości, także na życie świeckie, życie mnisze doświadczyło kryzysu, który mógłby być pesymistycznie zinterpretowany jako niepokojący przerost albo wielka, ale i bezskuteczna próba odnowy. Niewątpliwie, kryzys był głęboki i cechował nie tylko świat monastyczny, gdyż właśnie ze względu na liczne i mające istotne konsekwencje relacje ze światem, zaznaczył się również w wymiarze zarówno religijnym, jak i świeckim ówczesnej rzeczywistości. Jednym z ważniejszych aspektów o znaczeniu historycznym Reguły św. Benedykta jest antyteza dialektyczna, w samym dziele rozwiązana teoretycznie i praktycznie z zachowaniem doskonałej równowagi pomiędzy stałością życia według ducha, a więc propozycją rygorystycznego modelu spójności (życie według Reguły), a ojcowskim i pełnym współczucia zrozumieniem dla słabości ludzi, którym proponowany jest ten ideał. Historia reform benedyktyńskich ma z tego powodu jedną stałą cechę, mianowicie są to próby odzyskania równowagi i właściwej miary proponowanych przez Regułę, a później zatraconych. Następstwo dialektyczne momentów nawrócenie – upowszechnienie (i dekadencja) reformy wewnętrznej, pozwalają dostrzec proces, który można by opisać jako posuwanie się w dół po spirali. Jedna z najbardziej interesujących faz tego procesu dokonała się właśnie w epoce Wilhelma z Saint-Thierry – Ambroggio Maria Piazzoni, fragment Wprowadzenia.

Pisma ascetyczne św. Bazylego Wielkiego (ok. 329-379) należały w starożytności i należą do dzisiaj, zwłaszcza na chrześcijańskim Wschodzie, do ścisłego kanonu lektur duchowych. Stanowią podstawę teologiczną całego monastycyzmu wywodzącego się z tradycji greckiej, a nadto, przez przekład łaciński, wywarły znaczny wpływ na prawodawstwo zakonne Zachodu. Najważniejsze z nich tworzą zbiór, który ułożył sam Bazyli, nazywając go Zarysem ascezy.

Reforma klasztoru chełmińskiego odbywała się niejako na ruinach, gdyż młode pokolenie nie zastało tam już ani jednej starej benedyktynki, od której mogłoby się uczyć tradycji swojego zakonu. Formacja przez starsze pokolenie prowadziłaby do odnowy typu ewolucyjnego; tu jednak nie była możliwa. Pozostawał więc typ odnowy rewolucyjny, odnowa od zera: tekst reguły – i konieczność zinterpretowania go wedle własnych pojęć, a więc w duchu epoki. Ponieważ zaś wyrazicielami tego ducha byli jezuici, ich to prawnicy i mistrzowie duchowości pomagali w tej interpretacji (...) – Małgorzata Borkowska OSB, fragment wstępu.

Utwory św. Efrema (ok. 306–373) i jego duchowego ucznia Jakuba z Sarug (451–521) zaliczamy do poezji syryjskiej. Jest ona głęboko zakorzeniona w Biblii. Wynika to z ówczesnego przekonania, że żadne słowa nie są w stanie opisać niepojętego Boga. Można więc o Nim mówić jedynie za pomocą biblijnych obrazów wyjaśnianych alegorycznie lub symbolami i skojarzeniami. Jest to poezja zadziwienia nad Wcieleniem Syna Bożego, a jednocześnie nad dziewictwem i macierzyństwem Maryi. Czytając hymny Efrema, widzimy Maryję jako jaśniejącą niesłychaną wprost pięknością i świętością. Święty porównuje jej czystość do bezgrzeszności samego Chrystusa, w czym widziano zapowiedź nauki o niepokalanym poczęciu. Tymczasem w twórczości Jakuba z Sarug dostrzegamy fascynację dobrocią Bożą i pięknem świata oraz przekonanie, że bardziej godne Boga jest raczej opiewanie niewypowiedzianej tajemnicy niż jej „bezwstydnie badanie”. Teksty te przyczyniły się do rozwoju kultu maryjnego w Kościele.

„Co to jest, pytam was, o potępienia godni ludzie cieleśni, że z taką żarliwą ambicją pożądacie szczytów kościelnych godności? Co to jest, że tak usilnie staracie się lud Boży usidlić we wnykach własnej zguby? Nie dość, że samych siebie pogrążacie w głębokich odmętach własnych bezeceństw, to jeszcze innych pętacie we własną zagładę!”św. Piotr Damiani„Księga Gomory nie jest krucjatą antygejowską, lecz jednym z przejawów prowadzonej przez świętego Piotra Damianiego, kardynała i doktora Kościoła, systematycznej i wytrwałej walki o czystość seksualną kleru. To niezmiernie ważny i dla wielu niezmiernie niewygodny tekst kamień milowy w walce o oczyszczenie Kościoła. Mamy tu do czynienia z pierwszym znanym nam dossier dotyczącym nadużyć seksualnych, jakich mieli dopuszczać się duchowni, boleśnie raniący nie tylko ofiary, ale i samo zaufanie istniejące dotąd między pasterzami a owieczkami, zwłaszcza tymi młodymi. Autor tej niezwykłej książki był jednym z prekursorów potężnej reformy gregoriańskiej, dzięki której Kościół odzyskał swój średniowieczny splendor. Był pierwszą osobą, która w dziejach Kościoła usiłowała zwrócić uwagę papieża i innych pasterzy na ów dziejący się w zaciszach klasztorów i plebanii niezwykle bulwersujący problem. Damiani uważał sodomię za grzech o wiele bardziej niebezpieczny dla Kościoła niż inne popełniane przez duchownych i świeckich katolików występki. Uważał go za grzech, który może zagrozić porządkowi świata. Dante w swej Boskiej komedii umieścił Piotra Damianiego w niebie, wśród dusz kontemplujących Boże oblicze. Przedstawił go jako kogoś bezgranicznie oddanego walce z zepsuciem kleru i miłośnika modlitwy. (...) Narzędziem walki Piotra były kolana i pióro. Jedną z największych batalii życiowych podjął o odzyskanie przez Kościół świętości. W naszych czasach dobrze jest sięgnąć po to szczególnie ważne dzieło. Może posłużyć jako miernik i współrzędna w walce z aktualnymi chorobami toczącymi naszą czcigodną, sędziwą matkę Kościół”.ks. Robert Skrzypczak

Przeor z Fonte Avellana jest autorem 180 listów, wiele z nich to obszerne traktaty teologiczne, moralizatorskie. Mimo ogromnego wpływu, jaki eremita wywarł na sobie współczesnych oraz potomnych (Dantego, Petrarkę i Boccaccia), pozostaje on wciąż najmniej znanym Doktorem Kościoła. Wybitny znawca myśli Damianiego Christian Lohmer uznał wręcz, że znają go jedynie „wtajemniczeni”. Idee głoszone przez Piotra Damianiego nie zawsze były rozumiane (albo też przyjmowane) nawet przez ludzi Kościoła. Dopiero w roku 1828 Leon XII oficjalnie ogłosił Avellanitę Doktorem Kościoła. Razem z wieloma nurtami metodologicznymi przeminęły w historiografii europejskiej, także czasy opisywania i interpretowania dziejów z perspektywy wielkich, wybitnych jednostek, które odciskały swe piętno na całej epoce, wydatnie wpływały na jej kształt, zmieniały przyszłość.