Przestrzeń i obywatele Starej Warszawy od schyłku XV wieku do 1569 roku

Prof. Błażej Brzostek podważa niejeden ugruntowany obraz miasta, eksperymentuje z formą, proponując tytułowe spojrzenie Wstecz – od roku 2021 do średniowiecznych początków miasta. Dotychczasowe syntezy i prace naukowe na temat dziejów Warszawy są obecne w tle książki – autor sięga do nich jednak najczęściej po to, aby uzmysłowić, że są tylko interpretacjami, a każda z nich powstała pod wpływem danej sytuacji i potrzeby czasu. Brzostek proponuje wielowątkową i pełną dygresji opowieść, na którą składają się sugestywne obrazy miejsc i życia mieszkańców. Zobaczymy więc ulicę Marszałkowską w 1945 roku, widok z kopuły kościoła ewangelickiego z 1857 roku czy miasto z perspektywy pierwszego lotu balonem w 1789 roku. Zajrzymy do gabinetu Edwarda Gierka, do prywatnych mieszkań, na podwórka dziewiętnastowiecznych kamienic i do sklepionych izb kupców na Rynku Starego Miasta. Autor oddaje głos różnym bohaterom i bohaterkom, pozwala spojrzeć na miasto oczami przybyszów z zagranicy, sięga do reportaży, tekstów prasowych, pamiętników i wspomnień, np. Marii Dąbrowskiej, Zdzisława Beksińskiego, Agnieszki Osieckiej czy Leopolda Tyrmanda. Ukazuje też losy zwykłych mieszkańców miasta, pozornie mało istotnych, a jednak tworzących mikrohistorie Warszawy. Subiektywny i zmienny rytm tej podróży sprawia, że zamiast kalendarium powstała opowieść bliższa biografii. Odwrócenie zwyczajowego porządku opowiadania historii pomaga autorowi wymknąć się tradycyjnej narracji i roli wszystkowiedzącego dziejopisa. Przeszłość nie istnieje –przypomina nam Błażej Brzostek. – Istnieją tylko jej ślady, które oglądamy w czasie teraźniejszym. Istnieje opowieść tworzona przez rodziców, historyków, polityków i duchownych dla edukacji, emocji, umocnienia w wierze. Licząca niemal 800 stron książka składa się z 65 rozdziałów opatrzonych datami, od 2021 do 1339. Na drodze od dziś „do początku”, Brzostek nie odmierza równo kroków. Wybiera swobodnie lata, przy których się zatrzymuje. Rozpoczyna od obrazu Warszawy z lat 20. XXI wieku, cofa się do transformacji lat 90. XX wieku, zanurza w PRL, okres wojny, niepodległości, potem zaboru, zagląda do czasów nowożytnych, aby na końcu dotrzeć do średniowiecznych początków miasta.

Warszawski Muranów to unikat w skali światowej. Jedyne osiedle mieszkaniowe wzniesione na gruzach i z gruzów dawnego getta. Architektoniczna utopia, której twórcy czerpali z modernistycznych wzorców i socrealistycznych ideałów. Krakowska Nowa Huta i berlińska Karl-Marx-Allee w jednym. A przede wszystkim jedyna w Europie część dawnej „dzielnicy żydowskiej”, w której zostało tak niewiele jej materialnych śladów. Miejsce-po-getcie, niedookreślone, niepewne własnej tożsamości. Chodząc muranowskimi ulicami, wciąż natrafia się na warstwy poprzedniego życia, skorupy, okruchy, kawałki cegieł – i opowieści współczesnych mieszkańców, w których dziwnym trafem przewijają się ich poprzednicy sprzed wojny. Pisanie o Muranowie przypomina zbieranie tych fragmentów z nadzieją, że uda się choć częściowo odtworzyć dawny kształt Dzielnicy Północnej, choć wiadomo, że efektem i tak będzie patchwork. Tym właśnie jest ta książka – połączeniem literatury faktu i reportażu, który może też służyć jako nietypowy przewodnik.

Fascynująca opowieść o niezrealizowanych projektach urbanistycznych i architektonicznych dwudziestolecia międzywojennego. Autor – historyk sztuki, krytyk architektury, od 2012 roku wicedyrektor Muzeum Warszawy – zebrał nierozpoznane dotąd i rozproszone projekty tworzone z myślą o stolicy Polski na przełomie lat 30. i 40. XX wieku. W Warszawie przygotowywano się wówczas do Powszechnej Wystawy Krajowej, która miała odbyć się w 1944 roku na Saskiej Kępie. Tereny wystawowe miały zajmować miejsce dzisiejszego Stadionu Narodowego i parku Skaryszewskiego. Ponadto planowano przebudowę historycznego centrum miasta z placem Piłsudskiego, placem Zamkowym i Starym Miastem, budowę nowego Dworca Centralnego wraz z Centralnym Dworcem Pocztowym, lotniska na Gocławiu oraz dzielnicy reprezentacyjnej na Polu Mokotowskim – Dzielnicy Marszałka Józefa Piłsudskiego ze Świątynią Opatrzności Bożej. Wybuch II wojny światowej przerwał realizację tych planów. Publikacja jest efektem wieloletnich badań. Większość zawartych w książce ilustracji nie była dotąd publikowana. Fotografie i rysunki architektoniczne ze zbiorów m.in. Muzeum Narodowego i Narodowego Archiwum Cyfrowego składają się na najpełniejszy jak dotąd obraz Warszawy rysowanej pod okiem prezydenta Stefana Starzyńskiego. Zaprezentowana architektura i urbanistyka doskonale odzwierciedlają nastroje drugiej połowy lat 30. – epoki, w której modernizacyjne ambicje młodego państwa splotły się nierozerwalnie z duchem nacjonalizmu i militaryzmu. Autor stawia przewrotne pytanie: czy wizja Warszawy niezrealizowana z powodu wojny byłaby inna, gdyby nad Europą nie wisiało jej widmo?

Nieznane fakty i nowe interpretacje opisane lekko, ale erudycyjnie. Kozicki to były radny śródmiejski, współzałożyciel Miasto Jest Nasze, autor książek.

Za czasów Zygmunta Starego ukształtował się specyficzny, charakterystyczny dla terenu Rzeczypospolitej, typ renesansowego nagrobka rycerskiego. Problematyka związana z jego powstaniem, rozwojem, ikonografią, znaczeniem dla kultury staropolskiej oraz oddziaływaniem stanowi niezwykle ważną i frapującą przestrzeń w badaniach nad nowożytną sztuką polską. Na naszych ziemiach pierwsze nagrobki w stylu renesansowym powstały na zamówienie wspomnianego króla oraz najwyższych dygnitarzy z jego otoczenia. Monumentalne, przyścienne pomniki, wykonywane niejednokrotnie z cennych odmian skał dekoracyjnych, umieszczane we wnętrzach kościołów stopniowo zastąpiły dużo skromniejsze gotyckie płyty nagrobne montowane w posadzkę. Początkowo dzieła w nowym stylu były wykonywane prawie wyłącznie przez artystów włoskich, tworzących w duchu dojrzałego renesansu, sprowadzonych do Krakowa przez monarchę. Stanowiły one modny, ale w dużym stopniu obcy wtręt na gruncie sztuki polskiej. Dość szybko jednak wrosły w naszą kulturę artystyczną, zaspokajając potrzeby fundatorów, wypełniając różnorodne zadania społeczne. Wnikając w miejscowy grunt dzieła te napełniły się nową, wielowarstwową treścią.

"Badania oparto na materiale źródłowym dotyczącym Starej i Nowej Warszawy w okresie późnego średniowiecza. Wśród czynników skłaniających do skupienia się na aglomeracji warszawskiej były kompletności dostępność podstawowego źródła, czyli ksiąg miejskich, które w przypadku Nowej Warszawy zaczynają się w roku 1416, w odniesieniu zaś do Starej Warszawy w 1427 roku, co pozwala na częściową rekonstrukcję rodzin, stwarzając tym samym podstawy analizy demograficznej [...] Niemniej jednak najważniejszym argumentem przemawiającym za wyborem Starej i Nowej Warszawy był moment dziejowy w historii obu ośrodków, powszechnie uważany za początek dynamicznego rozwoju ekonomicznego przyszłej stolicy Polski i włączaniu jej w coraz szerszą sieć handlu międzynarodowego. Podstawą był rozwijający się w XVI-XV wieku spław Wisłą do Prus pozyskiwanego na Mazowszu i Podlasiu drewna, rozmaitych produktów leśnych oraz zboża, które z Torunia i Gdańska było następnie transportowane do portów zachodniej Europy (Brugii, Antwerpii, Bergen op Zoom, Londynu, Amsterdamu). (fragment Wstępu)

Książka jest efektem wieloletnich badań Autora nad dziejami łódzkiej architektury, dzięki czemu jest ona w wielu zakresach pracą pionierską, opartą na nowych źródłach, wykorzystującą przy tym dorobek badawczy innych historyków architektury. W efekcie powstała publikacja, którą należy uznać za najpełniejsze, na obecnym etapie badań, omówienie twórczości bardzo ważnej grupy łódzkich architektów, których łączyło żydowskie pochodzenie. Jej istotną zaletą jest także dobra, przejrzysta i dynamiczna narracja [?]. Praca jest publikacją o charakterze naukowym, ale sposób prezentacji materiału historycznego jest bliski narracjom popularnonaukowym, w czym widzę jej zaletę jako książki skierowanej do wielu grup czytelników ? nie tylko historyków sztuki, lecz także historyków oraz badaczy i miłośników dziejów miasta. Warto podkreślić dobre, plastyczne i, mimo swej skrótowości, celne opisy dzieł architektonicznych. Z recenzji prof. Jerzego K. Kosa

Dlaczego obraz Gustava Klimta „Złota Dama” nie jest wystawiany w muzeach pod prawdziwym tytułem? Co watykański dygnitarz, abp Alois Hudal, miał wspólnego z grabieżą polskich dzieł sztuki w czasie II wojny światowej? Czy profesorowie Uniwersytetu Lwowskiego musieli zginąć bo… posiadali kolekcje obrazów o wielkiej wartości artystycznej? Dlaczego rząd Niderlandów nie chce podjąć z Polską rozmów o zwrocie dzieł sztuki zrabowanych przez SS-manów o holenderskich korzeniach? Czy naprawdę istnieje ODESSA, organizacja niegdyś pomagająca w ucieczce zbrodniarzy do Ameryki Południowej, a teraz handlująca dziełami sztuki zrabowanymi ofiarom hiltlerowskiego terroru? Reinhard Heydrich, Pieter Nicolaas Menten, Otto Gustav Wächter – czy pasja kolekcjonerska i osobisty udział w zbrodniach wojennych to jedyne wspólne mianowniki biografii nazistowskich oficerów? Na czym polega tajemnica długowieczności hitlerowskich „nadludzi”? Kontynuacja bestsellera Magdaleny Ogórek Lista Wachtera. Generał SS, który ograbił Kraków.

Carl Wedel przyjechał do Warszawy z Berlina i w 1851 roku otworzył przy ulicy Miodowej swoją pierwszą cukiernię. Emil, a później Jan Wedlowie, przedstawiciele kolejnych pokoleń tej dynastii, zmienili niedużą cukiernię w potężną fabrykę i osiągnęli sukces na niebywałą skalę, przekraczający wymiar finansowy – ich produkty stały się dla Polaków trwałym symbolem wybornego smaku. Oni sami natomiast coraz głębiej wrastali w warszawski krajobraz, angażując się całym sercem (a nieraz i portfelem) w polskie sprawy. Byli Polakami z wyboru. Wedlowie nie bali się nowych technologii i innowacyjnych jak na tamte czasy form promocji. Ale musieli odnaleźć się także w nowej rzeczywistości społecznej – coraz więcej kobiet walczyło o swoje miejsce na rynku pracy, coraz częstsze były strajki robotników, domagających się poprawy sytuacji bytowej. A potem nadeszła wojna, która zmieniła wszystko. Łukasz Garbal przenosi nas do pracowni dziewiętnastowiecznych mistrzów cukiernictwa, dawnych manufaktur czekolady, do gabinetów warszawskich fabrykantów i hal fabrycznych, a przy okazji opowiada słodko-gorzki kawałek naszej historii.

Przewodnik jest adresowany do dzieci i młodzieży, jednak formuła rodzinnych spacerów sprawia, że chcemy, aby był czytany i używany przez całą rodzinę, zarówno dzieci, jak rodziców i dziadków. Ma łączyć pokolenia, zachęcać do wspólnych spacerów po Starych Powązkach i odkrywania ich historii a jednocześnie - historii Warszawy i Polski. Książka w zamierzeniu ma wypełnić lukę na rynku publikacji poświęconych jednej z najstarszych i najważniejszych polskich nekropolii. Obecnie nie jest dostępne żadne wydawnictwo, które tak wnikliwie i wszechstronnie traktowałoby temat Cmentarza Powązkowskiego (od strony architektury, sztuki, historii, przyrody i biografii spoczywających tam osób), a jednocześnie byłoby adresowane do dzieci i młodzieży. Książka Miasto Pamięci powstała w ramach stypendium artystycznego m. st. Warszawy na rok 2018. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Fenomenem krakowskiej sceny neoawangardy wydaje się „horyzontalne” unieważnienie sprzeczności między lokalnością a poszerzonym polem uczestnictwa w światowym życiu artystycznym i debacie intelektualnej. Endemiczne dla Krakowa postawy i zjawiska w sztuce wydają się tym lepiej wpisywać w ponadlokalny dyskurs sztuki, im bardziej ujawniają charakter „Kraków-specific”. Jest tak być może dlatego, że splot między awangardą a tradycjonalizmem czy między konserwatyzmem a niezależnością myślenia ma w Krakowie – paradoksalnie – tradycje sięgające jeszcze bohemy czasów galicyjskich. To przypomina o brzemieniu tradycji, ale także obciążeniu stereotypami wynikającymi z postrzegania artystów na tle społeczeństwa miasta oraz przypisywanych im ról. Środowisko artystyczne (czy może bardziej artystowskie) Krakowa ubarwiali przecież także „genialni dyletanci”, którzy przyczynili się do podtrzymywania żywotności wielu legend i anegdot. Widać zatem wyraźnie, na co można znaleźć w lekturze książki liczne dowody, że „Kraków to idealne miejsce do rozwoju wyjątków przeczących regułom i nie tylko dlatego, że podział na awangardę i tradycję jest [tam] może bardziej skomplikowany niż gdzie indziej”. dr hab. Ewa Wójtowicz, prof. UAP

W drugiej części Uprowadzenia Madonny Włodzimierz Kalicki i Monika Kuhnke opowiadają nie tylko fascynujące losy bezcennych skarbów z polskich kolekcji zagrabionych przez nazistów i Armię Czerwoną. Często to oni sami, obok bezcennych dzieł są bohaterami tych opowieści. Łowcami skarbów, którzy sprawiają, że wracają do nas obrazy mające zniknąć w muzeach na chwałę Tysiącletniej Rzeszy i w kolekcjach nazistowskich dygnitarzy. Włodzimierz Kalicki – z wykształcenia cybernetyk, z zawodu reporter związany od pierwszego numeru z „Gazetą Wyborczą”. Zyskał sławę jako tropiciel dzieł sztuki zagrabionych przez nazistów oraz publikowanych w „Dużym Formacie” felietonów z cyklu „Zdarzyło się dzisiaj”. Autor książek W domu smoka (1998), Powrót do Sulejówka (2002), Ostatni jeniec wielkiej wojny (2002), Zdarzyło się (2014). dr Monika Kuhnke – historyk sztuki, prezes Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, od lat 90. zaangażowana w rewindykację do Polski dzieł sztuki i pamiątek historycznych wywiezionych w okresie II wojny światowej; autorka kilkudziesięciu artykułów oraz publikacji dotyczących problematyki strat wojennych. Była zastępca pełnomocnika ministra spraw zagranicznych do spraw restytucji dóbr kultury.

Krzysztof Mrozowski - Duch Bractwa Orfickiego

To poezja mająca konstrukcję, acz nie konstruowana, głęboko myślowa, acz nieprzemyślana, nie jest planowana ani się nie sączy, ale wytryska w chwilach, gdy Krzysiek opanowuje kolejny paroksyzm ciała, a już nie da rady z duchem i dobrze: może jako osiłek z dyplomami z fitness nie byłby w stanie być tak krystalicznym medium myśli. Bo to nie on mówi poezją, ale poezja mówi nim. On jest narzędziem, kto nie wierzy, niech się przekona, kto uwierzy, tym bardziej zaryzykuje. Nie sądzę, aby Poeta umiał wszystko uzasadnić, na szczęście ?kopanie się werbalne z absolutem? ? jak sam genialnie napisał o sobie ? nie ma racjonalnej metody, nie stosuje empirycznych testów, ani nie da się podporządkować politycznej poprawności. Dostanie się tu wielu, nie wyłączając ostatnich miesięcy ani pierwszych wieków. [...] Nie wolno mi mówić za dużo. Choć zawsze będzie za mało. Niech Czytelnik pomoże? sobie. Sam. Prof. dr hab. Lech Witkowski

To poezja mająca konstrukcję, acz nie konstruowana, głęboko myślowa, acz nieprzemyślana, nie jest planowana ani się nie sączy, ale wytryska w chwilach, gdy Krzysiek opanowuje kolejny paroksyzm ciała, a już nie da rady z duchem i dobrze: może jako osiłek z dyplomami z fitness nie byłby w stanie być tak krystalicznym medium myśli. Bo to nie on mówi poezją, ale poezja mówi nim. On jest narzędziem, kto nie wierzy, niech się przekona, kto uwierzy, tym bardziej zaryzykuje. Nie sądzę, aby Poeta umiał wszystko uzasadnić, na szczęście ?kopanie się werbalne z absolutem? ? jak sam genialnie napisał o sobie ? nie ma racjonalnej metody, nie stosuje empirycznych testów, ani nie da się podporządkować politycznej poprawności. Dostanie się tu wielu, nie wyłączając ostatnich miesięcy ani pierwszych wieków. [...] Nie wolno mi mówić za dużo. Choć zawsze będzie za mało. Niech Czytelnik pomoże? sobie. Sam. Prof. dr hab. Lech Witkowski