Od Ponieca do Bełcza Wielkiego. Działania pościgowe Karola XII jesienią 1704

Wystrzelone kule dosięgnęły celu. Dało słyszeć się charakterystyczny dźwięk pocisków trafiających w metalowe części uzbrojenia i wyposażenia dragonów. Kule zrywały jeźdźcom kapelusze, raniły głowy i twarze, gruchotały kości nóg. Najkrwawsze żniwo saski ogień zebrał w koniach. Kule świstały wszędzie raniąc wierzchowce w piersi, brzuch i głowy. Ranne i oszołomione wierzchowce wypadały z pola bitwy, zawracając w kierunku stanowisk szwedzkich. Niektóre konie wracały z pustym siodłem, inne, otrzymawszy śmiertelne trafienie, padały, przygniatając jeźdźca. Szwedzka linia została "skoszona", dziesiątki wierzchowców wraz z kawalerzystami padło na ziemię. Impet uderzenia załamał się. Jednak w tym całym zamieszaniu, grupce szwedzkich żołnierzy udało się przedrzeć do wnętrza czworoboku Sasów...

Spis treści: Wstęp I. Działania militarne 1700-1705 II. Armie stron konfliktu III. Biogramy dowódców IV. Kampania 1706 roku V. Kalisz przełomie XVII i XVIII wieku VI. Przebieg bitwy pod Kaliszem Aneksy Bibliografia Spis map i schematów Po oddaniu salw armatnich przez obie strony, do ataku ruszyła kawaleria szwedzka. Atakujący pod górę szwedzcy jeźdźcy mieli utrudnione zadanie, choć ich szarża była piorunująca. Uszykowani ciasno kolano za kolanem kawalerzyści tworzyli formację przypominając śnieżny pług z powiewającym na jego szczycie sztandarem. Prowadzący prawe skrzydło pułkownik Marschalack wbił się w stojące naprzeciw niego saskie regimenty Garde du Corps i Leibregiment, które wytrzymały jednak uderzenie i zaczęły spychać Szwedów w dół. Wycofujący się Szwedzi otrzymali jednak wsparcie piechoty oraz skanijskiego regimentu jazdy, co doprowadziło do załamania się pierwszej linii Sasów. W tym czasie lewe skrzydło dowodzone przez Krassaua rozbiło również pierwszą linię wojsk carskich. Sytuacja w centrum wyglądała niezwykle groźnie, tym bardziej, że do walki włączały się kolejne szwedzkie bataliony piechoty i regimenty jazdy. Na rozkaz oficerów „bądźcie gotowi” pikinierzy pochylili swoje piki i wraz z muszkieterami ruszyli dość szybkim tempem do ataku. Po dojściu na odległość około 30 kroków od przeciwnika padła kolejna komenda... Mikołaj Olejnik (1977), absolwent Zakładu Historii Wojskowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się historią wojskości nowożytnej, głównie XVII wieku. Członek Polskiego Towarzystwa Historycznego, nauczyciel historii w jednej z kaliskich szkół. Paweł Szymon Skworoda (1978). Autor książek o charakterze popularnonaukowym: Warka-Gniezno 1656 (2003), Hammerstein 1627 (2006), Wojny Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją (2007), Wojny w XVII-wiecznej Europie. Zarys problematyki (2014). Napisał też powieść historyczną Na skrzydłach mew poświęconą lotnikom 317 Wileńskiego Dywizjonu Myśliwskiego, która ma się ukazać nakładem naszego Wydawnictwa. Nauczyciel historii i wiedzy o społeczeństwie. Jego hobby to turystyka (szczególnie Kresy II RP) i modelarstwo okrętowe.

13 sierpnia 1719 roku w pobliżu Baggenstäket, prawie na oczach mieszkańców Sztokholmu do szło do bitwy. Rosyjskie wojska, które przez całe lato pustoszyły wybrzeże Szwecji, próbowały zdobyć jej stolicę. Było to jedno z ostatnich starć, do których doszło w czasie wielkiej wojny północnej. Zaczęła się ona w 1700 roku, kiedy Rosja, Dania i Saksonia zaatakowały Szwecję, aby wydrzeć jej niektóre prowincje. Car Piotr I dążył do zakończenia wojny na warunkach korzystnych dla Rosji. Rosyjska ofensywa rozpoczęła się na początku lata 1719 roku. Armia szwedzka nie była w stanie przeszkodzić oddziałom rosyjskim w pustoszeniu wschodniego wybrzeża, ale udało jej się obronić stolicę, chociaż przeciwko ok. 6000 żołnierzy rosyjskich Szwedzi skierowali do walki zaledwie kilkaset swoich. Ulf Sundberg opisuje w interesujący sposób, jak Szwedom udało się powstrzymać Rosjan w tamten gorący, sierpniowy dzień przed 300 laty, kiedy to ważyły się losy Sztokholmu.

Mimo upływu niemal 2500 lat bitwy stoczone przez siły koalicji greckich państw-miast ze zmierzającą na podbój ich ziem ogromną armią Imperium Achemenidów stanowią jedną z najsławniejszych, niemal legendarnych kart nie tylko historii starożytnej Europy, ale głównie dzięki wspaniałemu dziełu Herodota, również dziejów ludzkości. Słyszał o nich (zwłaszcza o bohaterskiej obronie przejścia termopilskiego) każdy, kto przynajmniej trochę interesuje się historią, a zapewne także i wielu nią niezainteresowanych. Choć znaczenie walk na tej „pierwszej linii obrony” nie było dla losów kampanii Kserksesa w Helladzie kluczowe, w przypadku utrzymania przez sprzymierzonych pozycji obronnych i powstania strategicznego pata bezwzględnie mogło się takim stać. Nawet ich klęska w ważny sposób wpłynęła na kształt strategii, jaką siły greckie przyjęły w miesiącach następnych, w czasie decydujących o losach ich państewek bitew pod Salaminą i Platejami... Spis treści: Wstęp I Geografia II Armie III Strategia IV Bitwa Bibliografia Spis map i schematów Notka o autorze: Marek Adam Woźniak (1976). Magister archeologii UW, doktorant w IAE PAN, pracownik Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Archeolog terenowy i uczestnik misji archeologicznych w Mele Hairan w Turkmenistanie, w Aleksandrii, Sakkara i Berenike w Egipcie oraz Nea Paphos na Cyprze. Archeolog i historyk wojskowości specjalizujący się w badaniach uzbrojenia i technik walki armii starożytnych, głównie wschodnich.

Tymczasem Otskay von Ocsko opuścił Desenzano o świcie 3 sierpnia (do tej miejscowości z kolei kierowała się brygada Otta-Bathorkeza) i zmierzając na Ponte di San Marco podszedł pod Lonato, gdzie nadział się na Francuzów gen. Pijona. Ten nierozważnie rzucił się do ataku. Uległ jednak przewadze przeciwnika i dostał się do niewoli wraz z wielu żołnierzami swej 18 półbrygady lekkiej oraz 3 lekkimi działami. Reszcie 18 półbrygady udało się szczęśliwie wycofać za kanał i łańcuch wzniesień, co zniechęciło Austriaków do pościgu. Zaalarmowany o tej porażce Bonaparte przyspieszył marsz dywizji Masseny idącej właśnie na Lonato. 32 półbrygada liniowa i będąca około 800 m za nią 18 liniowa zostały uformowane w kolumny batalionowe i rzucone centralnie do natarcia na ustawionych na równinie Austriaków. Wsparcie miał im zapewnić 15 pułk dragonów. Na skrzydła rozciągnięto 4 i 18 półbrygady lekkie, zostawiając w rezerwie 11 półbrygadę liniową oraz 25 pułk strzelców konnych. Francuzi uderzyli na Otskaya von Ocsko kombinowanym atakiem z dwóch stron...

Wsparci ogniem artyleryjskim żołnierze 25 batalionu strzelców wdarli się do Wenzelsberga, zajmując otoczony solidnym murem cmentarz ewangelicki i pobliskie sady owocowe. Z naprzeciwka nadchodzili już jednak Westfalczycy z 37 regimentu fizylierów i Wielkopolanie z Pięćdziesiątki Ósemki, wsparci przez półtora kompanii własnych jegrów, w zielonych uniformach trudnych do dostrzeżenie pośród okolicznych zarośli. Co ważniejsze jednak, obok jegrów przybyły także dwie baterie dział pod majorem Meisznerem. 12 armat pruskich w krótkim czasie stłamsiło ogień Austriaków, mogących wystawić tylko połowę tych luf co przeciwnik. Wśród wybuchających jaszczy rakuska bateria musiała wycofać się paręset metrów w tył. Pojawienie się granatowych mundurów na lizjerach lasów skłoniło wodza austriackiej awangardy, generała majora Moritza Hertwecka von Hauenberstein, do pchnięcia w ich stronę dwóch batalionów Czterdziestki Jedynki, lecz te zawróciły w popłochu, gonione przez zwycięzców. Osłonę zapewnił uciekającym III baon z 56 regimentu, z flanki kontratakujący pewnych swego Prusaków – zanim Niemcy zmienili front, najśmielsi Galicjanie już im siedzieli na karkach...

Załamanie się ataku pod bramą zamkową, jak również śmierć ich odważnego do szaleństwa dowódcy sprawiły, że żołnierze i oficerowie załamali się i uciekli w popłochu, aby jak najszybciej dostać się do łodzi i odpłynąć do Hainburga: „Widząc to wszystko, jego żołnierzy ogarnął wielki strach i wycofali się, jak podkomendni, którzy stracili swojego dowódcę. Kiedy Węgrzy dostrzegli to, wyszli z Pressburga i zabili stu lub stu dwudziestu tych, którzy niezbyt szybko uciekali, i zabrali martwe ciało owego hrabiego, które jego ludzie porzucili”. Część oddziału usiłowała przedostać się na drugi brzeg przez most pontonowy. Węgrzy, którzy zanieśli ciało hrabiego do zamku: „Rozebrali go z koszuli, a spodnie jego szydersko przymierzali, i wszyscy naśmiewali się z niego. Kiedy w końcu [wszyscy] ludzie [już go] obejrzeli, trupa wzięto do zamku, gdzie połączono ciało z głową”... Witold Biernacki (1946), częstochowianin. W sferze jego zainteresowań znajduje się historia wojskowości antycznej oraz XVI i XVII w. Autor wielu opracowań z tej dziedziny, takich jak m.in.: „Żółte Wody – Korsuń 1648” (Warszawa 2004, 2008), „Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648–1649” (Zabrze 2006), „Pavstanne Chmjalnitskaga: vaennyja dejanni v Litve v 1648-1649 gg” (Vilnius 2010), „Ajgospotamoj 405 p.n.e.” (Zabrze 2006), „Wojna trzydziestoletnia. Powstanie czeskie i wojna o Palatynat 1618–1623” (Zabrze 2008–2010), „Wojna beocka 379–371 p.n.e. Koniec hegemonii Sparty” (Zabrze 2012), „Nieuwpoort 2 lipca 1600. Kampania flandryjska księcia Maurycego Orańskiego” (Zabrze – Tarnowskie Góry 2013), „Todmarch” (Zabrze – Tarnowskie Góry 2013–2017) czy „Heiligerlee 1568. Dzień, w którym narodził się naród” (Zabrze – Tarnowskie Góry 2017).

Bitwa koniecpolska niewątpliwie niechlubnie zapisała się na kartach historii I Rzeczypospolitej. Słowa starego polskiego przysłowia, Jedni do Sasa, drudzy do Lasa, nie mogły zabrzmieć dobitniej w żadnym innym miejscu i czasie niż na polach pod Koniecpolem w dniu 21 listopada 1708 roku. Swoista bratobójcza wojna domowa z lat 1704–1709 nie tylko wyniszczyła kraj gospodarczo, ale doprowadziła do pogłębienia się już – cechującej społeczeństwo szlacheckie – dezorientacji w fundamentalnych sprawach dotyczących wewnętrznej polityki państwa. Wojna nie dość że "zdemolowała" system ustrojowy kraju, prowadząc go do politycznej zapaści, to również doprowadziła do utraty znaczenia Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej. Konflikt pomiędzy obiema zwaśnionymi stronami nasilił się szczególnie w latach 1708–1709. Po opuszczeniu kraju przez główne armie cara Rosji Piotra I Wielkiego i króla Szwecji Karola XII Wittelsbacha, stał się on polem zmagań politycznych i militarnych, których celem było nie tylko opanowanie Małopolski jako bazy operacyjnej dla obu wojsk; każda ze stron konfliktu dążyła również do zdobycia przewagi nad przeciwnikiem, która pozwoliłaby jej na opanowanie całego kraju. Szczególną rolę w czasie tegoż sporu odegrała bitwa pod Koniecpolem, gdzie po jednej stronie stanęli stronnicy Augusta II, podkomorzy chełmiński Jakub Zygmunt Rybiński oraz podskarbi Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwik Konstanty Pociej, regimentarze hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego, a po drugiej wojewoda kijowski, hetman wielki koronny, Józef Stanisław Potocki, nominowany na ten urząd przez Stanisława Leszczyńskiego w sierpniu 1706 roku.

Po półgodzinnym ostrzale pole bitwy okryła ogromna chmura dymu, w której żołnierze nie mogli dostrzec nawet stojących naprzeciwko swoich nieprzyjaciół. Bezustanny ogień krzyżowy prowadzony na most, jak i ten, który kierowany był ze wszystkich pozycji cesarskich na umocnienia tureckie sprawiał, że niebo zakryły płonące kule ognia, przez co nie można było nawet dostrzec słońca. W tym czasie generał artylerii hrabia Guido Starhemberg, który rozporządzał największą siłą ognia, podciągnął swoją artylerię lewego skrzydła ku pierwszemu skrajowi obrony osmańskiej prawej flanki i przy wsparciu piechoty uderzył jako pierwszy. Turcy początkowo stanęli do obrony, sądząc, że Austriacy jej nie przełamią i wydawało się, że początek natarcia nie przyniesie sukcesu i gdy lewe skrzydło armii cesarskiej ruszyło do ataku, wróg nabrał odwagi, żeby rzeczywiście uderzyć. Równocześnie turecki dowódca kawalerii wykonał, jak miało okazać się w niedalekiej przyszłości, katastrofalny błąd...

Już w nocy 26 sierpnia usłyszano w obozie protestanckim pod Frankfurtem wystrzał armatni, który sugerował, że Hiszpanie podjęli jakąś akcję. Margrabia von Ansbach wyprawił na drugą stronę kornety jazdy, aby rozpoznały sytuację. Powracające podjazdy informowały, że armia katolicka opuściła swoje leża pod Hochst i ciągnie w kierunku Moguncji. Kiedy książęta protestanccy dowiedzieli się o zamiarze sforsowania Renu przez Spinolę, rankiem 27 sierpnia w pośpiechu opuścili obszar wokół Frankfurtu i udali się ku Oppenheim, aby osłonić miasto i most. Piechurzy przed wymarszem, gotując się do walki, zabierali jak największe zapasy prochu. W tym zamieszaniu jednemu z muszkieterów upadł zapalony lont na beczkę prochu, której eksplozja zabiła 20 knechtów protestanckich. Dotarłszy pod Oppenheim generalleutnant sił Unii, margrabia von Ansbach, przeprawił natychmiast swoje regimenty przez rzekę, i wyprawił na północ 2000 kawalerzystów i 1000 muszkieterów...

Seydlitz, który jeszcze podczas przemarszu nad Zabergrund dostał rozkaz króla, aby natychmiast atakował rosyjskie praweskrzydło, pozostał w bezruchu. Na ponowione wezwanie polecił odpowiedzieć, że nie zawiedzie, a swoje zachowanie wyjaśni po bitwie. Wściekły król polecił przekazać mu, że po bitwie, tozapłaci za to głową, na co Seydlitz odpowiedział za pośrednictwem kuriera: Powiedz królowi, że po bitwie moja głowa jest do jego dyspozycji, a na razie wierzę, że pozwoli mi jąwykorzystać w tej bitwie. Seydlitz po prostu postanowił odczekać na odpowiedni moment i dopiero wówczas wykonać mordercze uderzenie. Tłumy uciekającej pruskiej piechoty i ścigających ich Rosjan sprawiały wrażenie, że bitwa została przegrana. Widząc to rtm.Wackenitz oświadczył wówczas Seydlitzowi: Man darf nicht sagen, dass eine Schlacht verloren sie, ehe nicht die Garde du Corps des Königs attakirt hat (Nie uznaję, że bitwa jest przegrana, skoro Garde du Corps jeszcze nie atakowała)... Spis treści: Wstęp I Zarys konfliktu II Na głównym froncie wojny (marzec – sierpień 1758) III Przeciwnicy IV Bitwa pod Zorndorf [Sarbinowo] (25 sierpnia 1758 r. – piątek) Aneksy Spis map i szkiców Bibliografia Tomasz Rogacki (XII 1959) – inspektor w Urzędzie Miasta i Gminy w Nakle nad Notecią. Członek założyciel Nakielskiego Bractwa Kurkowego. Znawca białej broni i falerystyki, czym parał się przez wiele lat. Od szeregu lat zgłębia też tajniki biblistyki. Z zawodu menedżer kultury (UAM Poznań). Autor ponad 30 książek, głównie dotyczących epoki napoleońskiej. Nieobce są mu inne przestrzenie historyczne. Obecna książka traktuje o największej zdaniem autora bitwie wojny siedmioletniej, która rozegrała się na ziemiach polskich–pod Zorndorf (Sarbinowo).

Portugalczycy wybrali pole bitwy i to oni oczekiwali na nieprzyjaciela. Ustawili się na wrzosowisku w połowie drogi, którą mieli przejeżdżać Kastylijczycy w dwóch formacjach. Stali na niewielkim płaskowyżu, osłonięci palisadą i wilczymi dołami. To wzgórze, na którym stanęli po bokach dość stromo opadało na dół w stronę rzek. Portugalczycy wyrzucili przez piechotę małe kotwy, które wbijając się w kopyta końskie ranić miały konie, które zrzucały jeźdźców. Potwierdziły to badania archeologiczne. Z tyłu stały odwody osobiście dowodzone przez Jana z Avis. Taktyka ta była znana w szczególności Anglikom prowadzącym wojnę stuletnią z Francuzami. Naprzód stał konetabl z rozwieszoną chorągwią i dwoma giermkami po bokach. Za nim ariergarda portugalska – nie więcej jak sześćset włóczni. Na lewym skrzydle dowodzonym przez Mema Rodriguesa i Rui Mendesa de Vasconcelos prowadzono dwieście włóczni pod wielkim zielonym sztandarem. Skrzydło to nazywano skrzydłem „zalotników” („Ala dos namorados”) z powodu młodego wieku portugalskich rycerzy, którzy je tworzyli. Na prawym skrzydle dowodzonym przez Antao Vasquesa oprócz Portugalczyków ustawieni byli cudzoziemcy, wśród nich Jean de Monferrara, Martin Paul czy Bernardo Solla. Wspomagali ich na tym skrzydle angielscy łucznicy w liczbie stu. Zwano ich skrzydłem „wiciokrzewu”…

Dowódca bawarski, po zajęciu tej leśnej polany i otrzymaniu wzmocnienia od Maksymiliana, postanowił wykonać pierwszy ruch i uderzyć na Sasów. Jednak gdy zobaczył zbliżającego się już do niego Plötzla, rozkazał zatrzymać swoje wojska. W tej chwili Sasi otworzyli dość silny ogień z trzech 12-funtowych dział do pozycji bawarskich. D’Arco jednak nie próżnował i nie chcąc, aby jego oddziały zbyt długo były wystawione na ogień artylerii, postanowił zaatakować przeciwnika. Na prawym skrzydle, przez las, ruszyła do ataku bawarska piechota. Równocześnie Sasi musieli odpierać uderzenie, które rozpoczęło się na lewym skrzydle po tamtejszej drodze. To było decydujące wydarzenie w całym starciu, ponieważ Bawarczycy, atakując tą drogą, odcięli Plötzlowi możliwość wycofania się tym duktem. Taki obrót spraw pokrzyżował plany dowódcy saskiego i ten nakazał odwrót swoim pułkom z pola bitwy marszem przez wieś. Zajęcie drogi ważnej z taktycznego punktu widzenia dla Sasów spowodowało, że żołnierze musieli cofać się, brnąć w głębokim śniegu i przedzierać się przez liczne ogrodzenia i żywopłoty, które znajdowały się tuż za plecami Sasów. To spowodowało, że odwrót był trudny i nie mógł odbyć się bez konfuzji... Damian Płowy urodził się w 1987 roku w Gostyniu. Historyk i regionalista. Zajmuje się historią wojskowości nowożytnej. W kręgu jego zainteresowań znajdują się dzieje Wielkiej Wojny Północnej oraz wojskowości szwedzkiej. Zajmuje się również historią ziemi gostyńskiej. Od 2016 roku prowadzi prace badawcze na polu bitwy pod Poniecem. Jest autorem książek: Od Konstantynowa do Piławiec. Działania wojenne na ziemiach ukrainnych od czerwca do wrześniach 1648 roku, Poniec 7 XI 1704. Kampania jesienna Karola XII i Od Ponieca do Bełcza Wielkiego. Działania pościgowe Karola XII jesienią 1704 roku. W dorobku posiada szereg artykułów publikowanych w Polsce i zagranicą. Współpracuje z redakcją „De Re Militari” i „Rocznika Gostyńskiego”.