Kronos 3/2010

Podręczniki filozofii średniowiecznej albo nie piszą o Kuzańczyku wcale, albo lokują go w średniowieczu tylko jedną nogą. I choć Dermot Moran w publikowanym przez nas eseju nazywa go odźwiernym nowożytności, panuje dość powszechnie dzielone przekonanie, że Mikołaj z Kuzy to postać w gruncie rzeczy samotna: katalizator zmian, a jednak nie ich bezpośredni sprawca. O ile więc nasz Mikołaj z Kuzy stanowi początek renesansu, jego najpierwszy zwiastun, o tyle William Shakespeare wieńczy ten piękny być może najpiękniejszy po czasach Grecji klasycznej sen ludzkości. Zostajemy z niego wybudzeni przyjmijmy tę datę jako cezurę nowożytności w 1642 roku wraz z decyzją o zamknięciu teatrów. Shakespeare prześwietlał dzieła swoich rywali, nie wyłączając samego Stwórcy. Miał nawyk wiązania w całość poszczególnych elementów świata, które osobom postronnym musiały wydawać się zlepkiem przypadkowych zdarzeń, by nie rzec powierzchnią rzeczywistości, jej bełkotem. Nie zadowalał się więc tym, co widział, ale wymyślał świat na nowo.

Tragiczny bunt i równie tragiczne pojednanie wiek XIX i wiek XX oto dwie twarze epoki mieszczaństwa. Nic się nie zmieniło, wciąż żyjemy na przełomie tych świato-wieków. Bunt przeciw mieszczańskiej małej stabilizacji ma w niniejszym numerze twarze Gyrgya Lukcsa i Srena Kierkegaarda, pojednanie twarze Tomasza Manna i gnes Heller. Polem boju między pojednaniem a buntem okazuje się w szczególny sposób estetyka. Spór wieku XIX z XX jest również sporem o status dzieła sztuki. W numerze prezentujemy pierwsze polskie przekłady fragmentów dwóch klasycznych prac estetycznych Lukcsa, znaczących początek i koniec jego drogi intelektualnej: Heidelberskiej filozofii sztuki z lat 19121914 oraz Swoistości estetyki z lat 60., której najsłynniejszy i najczęściej komentowany rozdział dotyczy Lukcsowskiej koncepcji katharsis czyli sensu tragicznego pojednania w sztuce i przez sztukę.

"Kronos" od samego początku był pismem radykalnego historyzmu. Bez względu na różnice, jakie nas dzielą, wszyscy choć każdy na własną rękę szukaliśmy formuł dla ujęcia własnego losu i konstrukcji tożsamości historycznej. Historyzm został świadomie wpisany w układ każdego tomu, który rozpoczyna zawsze dział Prezentacje, poświęcony (takie było zamierzenie) myślom nowym i aktualnym, zamyka zaś Archiwum Filozofii Polskiej przywracające naszej teraźniejszości zapomniane języki przeszłości. Warunkiem tożsamości historycznej jest równoczesna obecność tych dwóch porządków czasu: przeszłości i przyszłości. Ich rozczłonkowanie i rozpad to znak postkolonialnej niemocy.Historyzm tłumaczy także nasze zamiłowanie do Literatury, wielokrotnie na tych łamach demonstrowane. Literatura w przeciwieństwie do Polityki i Religii jest rzeczywistością radykalnie historyczną. Kto stawia słowa, musi wziąć pod uwagę, co przed nim zrobiono w języku. Używa form, które wynaleźli inni. I zarazem pisząc poszukuje swojego czytelnika w przyszłości, wykraczając poza ciasne perspektywy dnia dzisiejszego.Tematem piętnastego tomu naszego kwartalnika są naprzód komunizm i jego masa upadłościowa, a następnie, zgodnie z wyłożoną wyżej metodą, sztuka i różne postacie jej realizmu. Patronką tego tomu jest wiewiórka z Nie trzeba głośno mówić Józefa Mackiewicza; symbol prawdziwego realizmu historycznego, prawdy uniwersalnie partykularnej.

ektura Adorna stała się dla nas dzisiaj nieodzowna. Nie dlatego, by jego rady były w naszej sytuacji poręczne i przydatne do bezpośredniego zastosowania w praktyce. Przeciwnie dlatego że jest on myślicielem, który przestrzega nas przed tym, co poręczne i przydatne do zastosowania w praktyce. Rzecz dzisiaj nie w praktyce, takiej czy innej: bardziej hobbesowskiej (stawiającej na rozbudowę Lewiatana) czy bardziej naturalnej (wolnorynkowej); bardziej kolektywistycznej albo bardziej indywidualistycznej. Nasze czasy powiada Adorno w swoich wykładach o metafizyce (choć podkreśla, że mówi to w smutnym i ironicznym sensie) są czasami teorii. Zamiast bezustannie uciekać od kultury do natury i z powrotem, musimy wreszcie zastanowić się nad ich splotem. Kultura poniosła klęskę. Nie dlatego, że nazbyt oderwała się od natury przeciwnie: dlatego że była wciąż nazbyt naturalna. Że była maską instynktu samozachowawczego, paktem pokojowym i pociechą dla nieszczęśliwych egoizmów. Dlatego tak łatwo przeobraziła się w przemysł, stała częścią rynku zawsze bowiem nim była, przynajmniej potencjalnie. Nie znaczy to, że w obliczu jej klęski odrzucić powinniśmy projekty tego, co wspólne, i zwrócić się ku własnemu wnętrzu; odizolowana jednostka od początku jest tworem kultury, a raczej kultura i jednostka są wytworami tego samego procesu historii. Są płodami zasadniczo poronionymi przyczyny klęski jednostkowego życia sięgają równie głęboko, co przyczyny klęski kultury. Od tej podwójnej klęski nie wolno nam odwracać głowy. Jej wyrazem i diagnozą jest według Adorna w pierwszym rzędzie sztuka nowoczesna. Jeśli nasz czas jest więc czasem teorii, to teoria naszego czasu musi być teorią sztuki, teorią estetyczną. Estetyka jest według Adorna dzisiejszym językiem metafizyki i teologii, językiem spraw ostatecznych. Rozpad języka komunikacji, ukazując klęskę jednostki i kultury, przynosi zarazem nadzieję, wysoce paradoksalny kształt nadziei. Klęska nie jest tożsama z nami, skoro wbrew niej próbujemy ją zrozumieć. Jest w nas coś, co z klęski się nie wywodzi, co zabija samą śmierć.

Ktoś mógłby sądzić, iż nicość została oswojona. Pustynię zagospodarowano. Nihilizm stał się banałem, w najlepszym razie - historycznym zabytkiem. Krach nowoczesnego projektu nie oznacza kosmicznej katastrofy - w jego ruinach żyje się całkiem znośnie. W rezultacie zapomnieliśmy nawet, że jesteśmy nihilistami. Teksty z niniejszego Kronosa powinny przypomnieć nam, co to oznacza i jak do tego doszło.Ktoś mógłby sądzić, iż nicość została oswojona. Pustynię zagospodarowano. Nihilizm stał się banałem, w najlepszym razie - historycznym zabytkiem. Krach nowoczesnego projektu nie oznacza kosmicznej katastrofy - w jego ruinach żyje się całkiem znośnie. W rezultacie zapomnieliśmy nawet, że jesteśmy nihilistami. Teksty z niniejszego Kronosa powinny przypomnieć nam, co to oznacza i jak do tego doszło.

W podwójnym tomie kwartalnika Kronos (1-2/2009) Czytelnik znajdzie pierwsze polskie przekłady kluczowych ustępów ostatniej filozofii Schellinga. W dziale Eseje zgromadzone zostały natomiast teksty współczesne, konfrontujące myśl Schellinga z różnymi nowoczesnymi ideami: od Habermasa do Heideggera, od Baudrillarda po Badiou, od Derridy do Jonasa. Kontrapunktem dla tych rozpraw są teksty filozofów rosyjskich (w XIX stuleciu Schelling stał się na chwilę narodowym filozofem Rosjan), a przede wszystkim - zamykający tom wybór fragmentów Ojcze nasz Augusta hr. Cieszkowskiego, dzieła niewznawianego od lat osiemdziesięciu. Dla polskich mesjanistów Schelling był najważniejszym punktem odniesienia. Wracając do Schellinga, wracamy zatem także do naszej własnej, niesprawiedliwie zapomnianej tradycji filozoficznej. Jeśli chcemy myśleć po polsku, a nie tylko imitować zagraniczne mody, musimy tę tradycję krytycznie przemyśleć

Wolność stanowiła podstawową troskę epikurejczyków. Osiąga się ją zawsze przez uwolnienie się od strachu przed śmiercią, od bogów. Przeżywanie życia w ciągłej obawie o nie, życia zatrutego myślą o innym życiu, w którym będziemy rozliczani za życie, jakie prowadziliśmy tu, na ziemi, to przejaw braku rozsądku, nadpobudliwość wyobraźni. Z życia potrzeba trwale usuwać wszelkie lęki i godzić się na to, co ono samo przynosi, ceniąc przede wszystkim rzeczy piękne, przyjemne i nietrwałe. Motto znad bramy ogrodów epikurejskich głosiło, że najwyższym dobrem człowieka są przyjemności, niekoniecznie zresztą zmysłowe. Dopiero przyjemności ważne z punktu widzenia ducha ludzkiego potrafią zesłać spokój i trwałe zadowolenie. Przyjemnie jest więc nieść pomoc innym, obdarowywać ich przyjaźnią, bez wnikania w intencje tego, który przyjaźń świadczy i kto ją odbiera. Przyjemnie jest wreszcie napić się wina z przyjaciółmi, w blasku zachodzącego słońca, nad brzegiem Morza Tyrreńskiego, u stóp Wezuwiusza.

Legenda staje się prawdą Największe wydarzenie literackie XXI wieku Legendy i plotki o tym tekście krążyły od wielu lat, ale dostęp do manuskryptu miało niewielu. Teraz Kronos, prywatny dziennik Witolda Gombrowicza, w końcu trafia do szerszej publiczności! Zapiski, sporządzane przez Gombrowicza w ciągu kilkudziesięciu lat, mają charakter bardzo prywatny, nierzadko intymny. Pisarz próbuje w nich zrekonstruować czas miniony i przyjrzeć się własnemu życiu jako chronologicznej serii zdarzeń. Powstało w ten sposób szczególne kalendarium, ukazujące całe życie artysty w jego złożoności. Czy Kronos jest ostatnim przesłaniem? Ostatnią prowokacją genialnego pisarza? A może dowodem na zwycięstwo z Formą? Lektura Kronosu z pewnością wpłynie na interpretację tak znanych utworów Witolda Gombrowicza jak Trans-Atlantyk, Pornografia, czy w końcu Dziennik, którego Kronos jest swoistym uzupełnieniem, a pod wieloma względami także całkowitym przeciwieństwem. To dzieło wstrząsające, które wywoła niejedną burzę i zażartą dyskusję.

Czy do gabinetu psychoterapeuty zaglądamy dlatego, że dojrzeliśmy do głębokiej zmiany, czy raczej pragniemy, by osoba postronna utwierdziła nas w kłamstwach, którymi karmimy się od lat? Książka Jona Fredericksona nie tylko nauczy nas dostrzegać złudzenia i iluzje naszej codzienności, lecz także dostarczy wskazówek, jak zmierzyć się z prawdą o samym sobie i uczynić swoje życie lepszym.

W Zniewolonym dzieciństwie Alice Miller demaskuje mechanizm przemocy obecny w metodach wychowawczych stosowanych wobec naszych rodziców i dziadków (tzw. czarna pedagogika), który również dziś nie budzi wątpliwości w wielu krajach świata. Analizując dzieciństwo pewnej narkomanki (Christiany F.), pewnego przywódcy politycznego (Adolfa Hitlera) i pewnego dzieciobójcy (Jürgena Bartscha), którzy jako dzieci padli ofiarą niegodziwości i licznych upokorzeń, autorka kreśli sugestywny obraz zniszczeń, jakich dokonuje w człowieku przemoc, i wynikających stąd zagrożeń społecznych. Póki cała ludzka społeczność nie zda sobie sprawy z faktu, że codziennie popełnia się niezliczone morderstwa duchowe na dzieciach, morderstwa, od których skutków cierpieć będzie cała ludzkość, będziemy błądzić w ciemnym labiryncie – mimo wszystkich podejmowanych w najlepszej wierze planów rozbrojeniowych.

Jak żaden inny chiński filozof Konfucjusz (551–479 p.n.e.), zarazem urzędnik i reformator administracji, przez ponad dwa milenia był najwyższym autorytetem narodowym i nauczycielem tak ubóstwianym, że budowano mu nawet świątynie. Uchodzi według legendy za redaktora kanonicznych tekstów chińskiej kultury: podstawowego pięcioksięgu. Jego uzupełnieniem jest zredagowany w średniowieczu czteroksiąg, do którego zalicza się właśnie niniejsze Rozmowy. Znamy je jako Dialogi konfucjańskie, choć ściśle biorąc, tytuł Lun Yu oznacza „rozmowy z mistrzem”. Mistrzem jest tu Konfucjusz, nie będąc oczywiście autorem zbioru, ponieważ obecna wersja pojawiła się prawdopodobnie w II wieku, jak uważał Richard Wilhelm (1873–1930), światowej sławy niemiecki sinolog, tłumacz Rozmów z języka chińskiego, autor przekładu także np. Księgi Przemian (Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2011) należącej do pięcioksięgu. Fragmenty zebrane w Rozmowach mają zwykle charakter krótkiej wymiany zdań rozpoczętej pytaniem ucznia lub jakiegoś wielmoży, na które Mistrz daje zwięzłą, niekiedy aforystyczną odpowiedź. Fundamentem wszystkich tych dysput jest kwestia moralności, etycznego uczestnictwa we wspólnocie stanowiącego podstawę społecznej pomyślności. Ta właśnie perspektywa wyróżnia myśl Konfucjusza, namiętnego propagatora uczciwej polityki i sprawiedliwej władzy, który przepowiadał upadek każdemu systemowi opartemu na zakłamaniu i złej wierze. Jakże to krzepiące także w dzisiejszych czasach.

Jednorożce uwielbiają zabawę w chowanego. Chwyć książeczkę i poszukaj ich kryjówek!

Chwyć książeczkę i poznaj zwierzaki z Butelkowej Doliny!