Brzozowski Nowoczesność

Książka Tomasza Sobieraja, poznańskiego historyka literatury, to próba nowych przybliżeń lekturowych odsłaniających kilka istotnych płaszczyzn twórczości Stanisława Brzozowskiego, najwybitniejszego krytyka okresu Młodej Polski, pisarza, którego potencjał intelektualny i skala zainteresowań budzą do dziś ogromne zainteresowanie, wywołując ciągle żywy rezonans. Autor książki starał się ukazać meandry skomplikowanej i burzliwej ewolucji myślowej Brzozowskiego, wydobywając z niej problemy kluczowe i dla samego krytyka, i dla całej epoki, w jakiej żył i tworzył. Autor Legendy Młodej Polski jawi się w tej książce jako postać wybitna, intelektualista całkowicie niezależny, trawiony wewnętrzną pasją poznawczą. Autor uwzględnił takie zagadnienia problemowe, jak: metakrytyczna refleksja Brzozowskiego, zagadnienie bytu, prawdy i poznania, stosunek do darwinizmu, filozofia teatru i sztuki aktorskiej, wreszcie dialog z tradycją kulturową późnego polskiego Oświecenia. Strategię poznawczą T. Sobieraja – prywatnie zafascynowanego Brzozowskim – dałoby się scharakteryzować jako przykład studiów kulturowych.

Czesław Miłosz składa hołd genialnemu myślicielowi początku XX wieku, pisarzowi, filozofowi, pełnemu pasji publicyście, krytykowi „Polski zdziecinniałej”. Esej apologiczny o Stanisławie Brzozowskim  – zamiast wieńca na florenckim cmentarzu – to rozliczenie Noblisty z własną biografią intelektualną, z własnymi inspiracjami, ale i z własnym dramatem politycznego emigranta odsądzanego od czci i wiary. To także szkic tragicznego losu autora Płomieni: jego „sprawy” i oskarżenia o agenturę, niezrozumienia przez współczesnych i obojętności następców. Człowiek wśród skorpionów to wreszcie pasjonujący wykład idei twórcy Legendy Młodej Polski, osadzony w kontekstach XX wieku – i sąd nad polską inteligencją, która nie zdołała dotrzymać kroku tej „jednoosobowej armii, prowadzącej działania na wszystkich frontach”.

Eliza Kącka, filolożka z wykształceniem filozoficznym, debiutowała w r. 2012 książką Stanisław Brzozowski wobec Cypriana Norwida, godząc w niej dwa główne obszary swoich zainteresowań: literaturę i myśl drugiej połowy XIX wieku oraz światopoglądy polskiej moderny. Lekturę jako spotkanie uznać można za dalszy krok na tej drodze. Oprócz tego, niejako dla równowagi, dr Kącka jest eseistką i badaczką poezji współczesnej, począwszy od Herberta, a kończąc na autorach najmłodszej generacji. W r. 2017 wydała także zbiór krótkich próz poetyckich Elizje. Pisze do pism naukowych i „Tygodnika Powszechnego”, „Znaku”, „FA-artu”, „Nowej Dekady Krakowskiej”. Jest laureatką licznych nagród i wyróżnień. Pracuje na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. „W ostatnim zdaniu swojej rozprawy autorka podkreśla, że starała się tu interpretacyjnie i lekturowo sprostać wielości, którą wyznaczyła sobie, wybierając przedmiot swoich badań i ich obszar. Starania te, w moim odczuciu, przyniosły świetny efekt – nie tylko dlatego, że ujawniają znakomite kompetencje w zakresie historii literatury i kultury, filozofii, antropologii. Także dlatego, że autorka fortunnie łączy ambicje badacza z nieukrywaną fascynacją Brzozowskim, który patronuje jej własnym przygodom myśli. Sama od lat podzielam tę fascynację, ale lektura tej pracy jeszcze ją wzmaga – także za sprawą oryginalnego stylu Elizy Kąckiej, wypracowanego w wieloletnim obcowaniu z myślą jednego z najoryginalniejszych polskich filozofów. Ale podkreślić tu trzeba, że podążając w ślad za swoim bohaterem, autorka mówi co chwila: „sprawdzam”, zagląda pod podszewkę jego definicji, formuł i metafor, wprowadza je w ruch. Wysoko zatem oceniam tę próbę zbilansowania fascynacji i analizy, która udowadnia, w moim mniemaniu, wielkość i wagę projektów antropologicznych Brzozowskiego, niesprawiedliwie często wcześniej ocenianego jako filozof nieprzekonujący i niekompetentny z powodu rzekomego „rozwichrzenia” swej myśli. Autorce udało się w tej pracy pokazać mapę polskiej nowoczesności, zarysować na niej przygody polskich i europejskich intelektualistów z początków XX w., a jednocześnie przedstawić nową propozycję czytania Brzozowskiego”. Z recenzji prof. dr hab. Ewy Paczoskiej

Brzozowski ? myśliciel, powieściopisarz, dramaturg, krytyk literacki i drapieżny publicysta polityczny. Patron Krytyki Politycznej wyprzedził swoją epokę i wpłynął na kilka pokoleń polskiej inteligencji, nie tylko z lewej, ale i z prawej strony barykady. Czerpiąc z marksizmu i myśli Nietzschego, tradycji romantycznej i katolickiego modernizmu, filozofii europejskiej i literatury rosyjskiej, autor "Płomieni" walczył piórem przez całe życie. "Brzozowski. Przewodnik Krytyki Politycznej" pokazuje najważniejsze wątki jego myśli: etos inteligenta-radykała, zadania sztuki i literatury, kwestie nowoczesnej formuły narodu, rozumnej modernizacji, niepodległości, rewolucji i podmiotowości społeczeństwa wobec kapitalizmu. Autorzy książki rysują też ścieżki jego myśli w XX i XXI wieku. Przewodnik uzmysławia nam, że sto lat po śmierci twórcy "Legendy młodej Polski" jego własna legenda stanowi wciąż inspirację dla każdego krytycznego umysłu. Wśród autorów m.in. Agata Bielik-Robson, Andrzej Mencwel, Sławomir Sierakowski, Eliza Szybowicz, Andrzej Walicki.

W Roku Stanisława Brzozowskiego Wydawnictwo Krytyki Politycznej przedstawia specjalną edycję jednego z najważniejszych dzieł tego wybitnego myśliciela i pisarza, poprzedzoną przedmową Sławomira Sierakowskiego i zilustrowaną pracami Wilhelma Sasnala. Historia polskich i rosyjskich rewolucjonistów o potężnym ładunku emocjonalnym i ideowym. Napisane w 1908 roku Płomienie nazwane zostały niegdyś "pierwszą polską powieścią intelektualną". Brzozowski w swej literackiej odpowiedzi na Biesy Dostojewskiego z wielką pasją ukazał ideową panoramę okresu przełomu XIX i XX wieku, oddając w niej głos głównie krytykom kapitalizmu, tradycjonalizmu, ziemiańskiego konserwatyzmu i klerykalizmu. Nie jest to jednak tylko świadectwo sporów dawno minionej epoki - refleksje i kłótnie bohaterów Płomieni o polskość, pojęcie narodu, źródła społecznych konfliktów, związki pomiędzy ekonomią, kulturą, ideologią i polityką w wielu momentach pozostają równie inspirujące jak przed 100 laty. Do młodzieńczej fascynacji lekturą Brzozowskiego przyznają się m. in. Czesław Miłosz, Leszek Kołakowski, Andrzej Mencwel czy Adam Michnik. Głównym tematem książki "kultowej" dla kilku pokoleń lewicowej młodzieży XX wieku jest problem relacji pomiędzy jednostką i jej twórczym potencjałem, a zastanymi warunkami społecznymi, a także żarliwe poszukiwanie dróg naprawy świata.

Jedno z najważniejszych dzieł Feliksa Konecznego, wybitnego krakowskiego historyka i historiozofa. Autor analizuje pojęcie cywilizacji jako specyficznej metody ustroju życia zbiorowego, z punktu widzenia rozwoju kultury materialnej i duchowej w poszczególnych cywilizacjach. Analiza ta przebiega z uwzględnieniem takich cech jak m.in. rasa, religia, język i stosunki prawne. Książka jest bardzo aktualna ze względu na współczesny kryzys imigracyjny. "Każda cywilizacja, póki jest żywotną, dąży do ekspansji, toteż gdziekolwiek zetkną się z sobą dwie cywilizacje żywotne, walczyć z sobą muszą. Wszelka cywilizacja żywotna, nie obumierająca, jest zaczepną. Walka trwa, dopóki jedna z walczących cywilizacji nie zostanie unicestwiona, samo zdobycie stanowiska cywilizacji panującej - walki bynajmniej nie kończy. Jeżeli istniejące obok siebie cywilizacje mieszczą się obok siebie w obojętnym spokoju, widocznie obie pozbawione są sił żywotnych. Wypadek taki kończy się często kompromisem w jakiejś mieszaninie mechanicznej, w której nastaje obopólna stagnacja, a z niej wytworzy się z czasem istne bagnisko acywilizacyjności. Tak np. runęła cywilizacja wielkiej Persji, nie mogąc znieść klina hellenistycznego, wbijającego się w nią" (fragment książki).

Już trzeci tom niezapomnianych felietonów Nowaczyńskiego pozwala nam tym razem powrócić do pierwszej połowy lat 30. XX w. Zgromadzone w tym tomie felietony oddają stosunek Nowaczyńskiego do rodzącego się w Niemczech hitleryzmu. Nowaczyński znany był i jest z niechęci do Żydów, których uważał za żywioł wrogi Polsce, uniemożliwiający prawidłowy rozwój kraju, w wielu dziedzinach stanowiący groźną konkurencję dla żywiołu polskiego. W tym sensie w dochodzących do władzy w Niemczech brunatnych koszulach znajduje sojusznika, ale nie jest ich entuzjastą. Obcy jest mu oparty na rasizmie antysemityzm niemiecki i z czasem w jego felietonach daje się wyczuć coraz większą niechęć do Niemców, coraz większe zaniepokojenie ich rosnącą potęgą i osamotnieniem Polski. Jak zauważają autorzy opracowania: Trzeba wspomnieć też, że Nowaczyński w czasie II wojny światowej prowadził osobiście coś w rodzaju „kampanii antyrasistowskiej”. Pisał Ferdynand Goetel: Dla ostatecznego pognębienia niemieckich rasistów wycinał z pism wydawanych w Rzeszy nekrologi żołnierzy o polskich nazwiskach, padłych na froncie w szeregach armii niemieckiej. Podkreślał czerwonym ołówkiem słowa wyróżniające zabitych „Gefallen für Führer und Vaterland”, „Ritter des Eisenern Kreuzes” i co pewien czas posyłał do Gestapo zbiór takich wycinków z odpowiednim dopiskiem. Reakcji, o dziwo, nie było.

Prawda żałoby jest całkiem prosta: teraz, gdy mama nie żyje, jestem przyparty do śmierci (nie oddziela mnie już od niej nic prócz czasu).

Biografia jednego z najwybitniejszych polskich polityków XX wieku Roman Dmowski należał do najwybitniejszych postaci XX wieku, a jego zasługi dla odzyskania przez Polskę niepodległości w roku 1918 trudno przecenić. W odrodzonej Polsce przegrał rywalizację o władzę z Jozefem Piłsudskim, co sprawia, że dzisiaj w pamięci zbiorowej zajmuje mniej miejsca. Jest to jednak miejsce szczególne, podzielone bez reszty między obozy zwalczających się zawzięcie wielbicieli oraz namiętnych krytyków Dmowskiego. Biografia autorstwa profesora Krzysztofa Kawalca odpowiada na pytanie, kim był człowiek, który potrafił budzić tak silne i trwałe emocje.

Wybitny historyk, Paweł Jasienica, napisał, że Powstanie było „militarnie skierowane przeciw Niemcom, politycznie przeciw ZSRR, faktycznie przeciw Polsce”. Czemu sprawcy bitwy, która przyniosła setki tysiące zabitych, tysiące rannych i kalek, zniszczenie całego miasta z wielowiekowym dorobkiem kultury narodowej, nie przynosząc przy tym praktycznie żadnych wymiernych korzyści, nie mogą do dziś stanąć przed sądem historii?

„Prawa strona literatury”, rozumiana przez Urbanowskiego jako kolekcja tekstów zaświadczających o poglądach i postawach przedstawicieli wydzielonej przezeń „formacji intelektualnej” (i artystycznej), odwiedzana była przez znawców literatury współczesnej znacznie rzadziej niż „strona lewa”, która w czasach PRL-u – nawet w swych miernych dokonaniach– została szczegółowo opisana. Maciej Urbanowski przezwycięża uprzedzenia, proponuje próby empirycznych sprawdzeń. Uważnie czyta i przegląda teksty pisarzy o orientacji prawicowej. Materiał jest bogaty i zróżnicowany, przeto tworzona panorama okazuje się rozległa. Walorów poznawczych tego zbioru szkiców nie da się zakwestionować

„Tom Zagadkowy Ksawery Pruszyński pozostanie istotną i trwałą pozycją w badaniach nad twórczością Ksawerego Pruszyńskiego. Jest bowiem czymś znacznie więcej niż tylko przypomnieniem jego sylwetki i upomnieniem się o obecność jego pisarstwa. Upomnieniem się zaznaczonym już w świetnie pomyślanym tytule tomu: pisarz „zagadkowy” to przecież pisarz wciąż żywy, intrygujący, nie do końca rozpoznany. Ujęte z różnych stron dzieło Ksawerego Pruszyńskiego okazuje się otwarte także na pytania i rozterki, niepokoje i dylematy naszego czasu. Tym bardziej ożywiający je na wiele sposobów tom Zagadkowy Ksawery Pruszyński może zainteresować – i z pewnością zainteresuje – przedstawicieli różnych dziedzin humanistycznych: literaturoznawców, historyków, politologów, jak również – najzwyczajniej – czytelników i admiratorów jego twórczości”. – Prof. dr hab. Tomasz Wójcik „Zagadkowa śmierć Ksawerego Pruszyńskiego (1907–1950) w wypadku samochodowym, w którym niektórzy dopatrują się zamachu PRL-owskich służb, trwale przesłoniła inne zagadki jego życia i twórczości. Ostatni, dramatyczny akord bujnego życia Pruszyńskiego przyćmił wszystko, co go poprzedziło. Z uwagi na trwałą aktualność publicystyki autora W czerwonej Hiszpanii i wartość jego opowieści, a także na niepisane prawa recepcji, które wymagają, aby wracać do poszczególnych dzieł co dziesięć lat, zdecydowaliśmy się zmierzyć z pozostałymi zagadkami pisarza. Aby sprostać wieloznaczności jego spuścizny, postanowiliśmy naświetlić ją z różnych perspektyw: literaturoznawczej, komparatystycznej, historycznej, socjologicznej czy politycznej. Na tym tle widać, że Pruszyński i jego książki wciąż budzą silne emocje – najlepszy to dowód na istnienie pisarza”. Ze wstępu Brigitte Gautier i Macieja Urbanowskiego

Książka jest pierwszym tak obszernym opracowaniem tematu wojny polsko-bolszewickiej w naszym piśmiennictwie. W publikacji omówione zostały najważniejsze dzieła poświęcone tej problematyce, od Stefana Żeromskiego przez Stanisława Rembeka i Józefa Mackiewicza, na Wiesławie Helaku kończąc. Przypominano też wiele, często znakomitych, tekstów, które zostały skazane na zapomnienie w czasach PRL.

Granice chronologiczne XX wieku pokrywają się w przybliżeniu z granicami interesującego nas w tym tomie zjawiska. Około roku 1900 wstępuje na scenę pierwsze pokolenie znające romantyzm wyłącznie ze źródeł pisanych i przekazów historycznych. Modernizm literacki zostaje wówczas zidentyfikowany z neoromantyzmem, a widoczne odrodzenie w publicystyce i postawach pokolenia przeżywa dziedzictwo polityczne trzech wieszczów. Druga Rzeczpospolita otacza to dziedzictwo oficjalnym kultem, a zarazem nieoficjalnie inicjuje falę antyromantycznych buntów, polemik i przewartościowań. Katastrofa wojenna powoduje odrodzenie tradycji romantycznej w literaturze emigracyjnej i w świadomości politycznej głównych ośrodków emigracji. Wyraźny powrót romantyzmu politycznego choć refleksyjny i krytyczny obserwujemy także w literaturze schyłkowego PRL-u, aż po stan wojenny. Jak z tego wynika, różne wizje romantyzmu wydają się stałym składnikiem polskiego modernizmu w szerokim rozumieniu tego terminu. Natomiast próba zerwania z tą tradycją i jej wymazania z kultury współczesnej pod hasłem końca paradygmatu romantycznego kojarzy się z programem ponowoczesności. Namysł nad zjawiskami opisywanymi przez autorów tej książki wydaje się więc szczególnie istotny zwłaszcza dziś, w epoce wielkiego sporu o kanon literacki i kanon kultury. Maciej Urbanowski Andrzej Waśko

Ta publikacja to zbiór 14 artykułów o związkach łączących najwybitniejszych polskich pisarzy XX i XXI wieku. Bohaterami książki są między innymi Andrzej Bobkowski, Stanisław Rembek, Ksawery Pruszyński i Czesław Straszewicz.

„Zbigniew Herbert i poetyka daru jest pozycją ważną i potrzebną, która istotnie dopełni badania herbertologiczne, poszerzając zakres ich problematyki i perspektywę badawczą, a jako taka wniesie cenny wkład do literaturoznawstwa. Można przypuszczać, że książka, poświęcona jednemu z najważniejszych polskich autorów, starannie skomponowana, wzbogacona reprodukcjami i wyimkami utworów poety, znajdzie odbiorców nie tylko wśród badaczy literatury współczesnej, ale też w kręgu czytelników spoza środowiska akademickiego, zainteresowanych twórczością Zbigniewa Herberta” – z recenzji prof. dr hab. Małgorzaty Mikołajczak.

„Tom Zagadkowy Ksawery Pruszyński pozostanie istotną i trwałą pozycją w badaniach nad twórczością Ksawerego Pruszyńskiego. Jest bowiem czymś znacznie więcej niż tylko przypomnieniem jego sylwetki i upomnieniem się o obecność jego pisarstwa. Upomnieniem się zaznaczonym już w świetnie pomyślanym tytule tomu: pisarz „zagadkowy” to przecież pisarz wciąż żywy, intrygujący, nie do końca rozpoznany. Ujęte z różnych stron dzieło Ksawerego Pruszyńskiego okazuje się otwarte także na pytania i rozterki, niepokoje i dylematy naszego czasu. Tym bardziej ożywiający je na wiele sposobów tom Zagadkowy Ksawery Pruszyński może zainteresować – i z pewnością zainteresuje – przedstawicieli różnych dziedzin humanistycznych: literaturoznawców, historyków, politologów, jak również – najzwyczajniej – czytelników i admiratorów jego twórczości”. – Prof. dr hab. Tomasz Wójcik „Zagadkowa śmierć Ksawerego Pruszyńskiego (1907–1950) w wypadku samochodowym, w którym niektórzy dopatrują się zamachu PRL-owskich służb, trwale przesłoniła inne zagadki jego życia i twórczości. Ostatni, dramatyczny akord bujnego życia Pruszyńskiego przyćmił wszystko, co go poprzedziło. Z uwagi na trwałą aktualność publicystyki autora W czerwonej Hiszpanii i wartość jego opowieści, a także na niepisane prawa recepcji, które wymagają, aby wracać do poszczególnych dzieł co dziesięć lat, zdecydowaliśmy się zmierzyć z pozostałymi zagadkami pisarza. Aby sprostać wieloznaczności jego spuścizny, postanowiliśmy naświetlić ją z różnych perspektyw: literaturoznawczej, komparatystycznej, historycznej, socjologicznej czy politycznej. Na tym tle widać, że Pruszyński i jego książki wciąż budzą silne emocje – najlepszy to dowód na istnienie pisarza”. Ze wstępu Brigitte Gautier i Macieja Urbanowskiego

„Prawa strona literatury”, rozumiana przez Urbanowskiego jako kolekcja tekstów zaświadczających o poglądach i postawach przedstawicieli wydzielonej przezeń „formacji intelektualnej” (i artystycznej), odwiedzana była przez znawców literatury współczesnej znacznie rzadziej niż „strona lewa”, która w czasach PRL-u – nawet w swych miernych dokonaniach– została szczegółowo opisana. Maciej Urbanowski przezwycięża uprzedzenia, proponuje próby empirycznych sprawdzeń. Uważnie czyta i przegląda teksty pisarzy o orientacji prawicowej. Materiał jest bogaty i zróżnicowany, przeto tworzona panorama okazuje się rozległa. Walorów poznawczych tego zbioru szkiców nie da się zakwestionować

"Od Brzozowskiego do Herberta to zbiór studiów o pisarzach oraz ideach wyznaczających nurt antynowoczesny w literatury polskiej XX wieku. "Maciej Urbanowski jest badaczem-odkrywcą - oświetla mało znane, czasem wstydliwe omijane aspekty twórczości wybitnych literatów, wydobywa zupełnie nowe wątki ich twórczości, skłaniając nas tym samym do weryfikacji utrwalonego obrazu ich dokonań, stawia nowe hipotezy interpretacyjne, ukazuje omijane dotąd ścieżki czytania. Właściwie każdy spośród szkiców zamieszczonych w książce kruszy krytycznoliterackie stereotypy, uderza innowacyjnością. Tom Od Brzozowskiego do Herberta wypełni dotkliwą lukę w polskich badaniach nad krytyką literacką. Świetnie napisany, ma szansę trafić od szerszego grona odbiorców" (prof. Wojciech Kudyba)."  

Maciej Urbanowski - historyk literatury, krytyk literacki, profesor UJ, autor książek poświęconych literaturze polskiej. Ostatnio opublikował antologię "Jest Bóg, żyje prawda. Inna twarz Stanisława Brzozowskiego". Szczęście pod wulkanem jest zbiorem kilkunastu szkiców poświęconych życiu i twórczości Andrzeja Bobkowskiego, jednego z najwybitniejszych i najciekawszych polskich pisarzy ostatniego stulecia.