„Tomasz z Akwinu” – książki

Summa teologii św. Tomasza z Akwinu to jego najważniejsze i najsłynniejsze dzieło. Pracował nad nim przez siedem ostatnich lat życia. Należy ono do klasyki filozofii i teologii, a jednocześnie jest jednym z najbardziej wpływowych tekstów w kulturze Zachodu. Św. Tomasz w swojej pracy wykorzystał średniowieczny gatunek „summy”, który miał na celu pełne, syntetyczne i zwięzłe przedstawienie jakiejś dziedziny. W zamyśle Akwinaty dzieło to miało być przeznaczone dla początkujących - choć prawdopodobnie w trakcie pracy przekroczyło te zamierzenia. Tak pisał o tym w prologu do Summy:

Część mówiąca o Trójcy Świętej należy do najważniejszych, a jednocześnie najtrudniejszych fragmentów Summy. Najważniejszych, ponieważ dotyczy prawdy będącej w samym sercu chrześcijańskiego objawienia. Zalicza się także do najtrudniejszych, ponieważ ma spekulatywny i dość techniczny charakter – św. Tomasz używa całego swego intelektualnego kunsztu, by za pomocą analogii ukazać wierzącym to, co dla nas pojmowalne z tajemnicy Boga w Trójcy. Myśl Akwinaty ogniskuje się wokół pojęcia Osób w Trójcy jako „relacji bytujących samoistnie”. Analizuje on teologicznie pojęcia osoby, relacji, pochodzenia Osób w Trójcy i inne zagadnienia kluczowe dla tego tematu. Pozostałe kwestie zamieszczone w tym tomie dotyczą pochodzenia stworzeń od Boga. Św. Tomasz zastanawia się w tej części m.in. nad samym pojęciem stwarzania, przyczynowością Boga czy „śladami Trójcy” w stworzeniach. Summa teologii św. Tomasza z Akwinu to jego najważniejsze i najsłynniejsze dzieło. Pracował nad nim przez siedem ostatnich lat życia. Należy ono do klasyki filozofii i teologii, a jednocześnie jest jednym z najbardziej wpływowych tekstów w kulturze Zachodu.

17 tom serii obejmuje kwestie Summy teologii, w których św. Tomasz kontynuuje rozważania o stworzeniu. Omawia w nich zagadnienie wielości i różnorodności stworzeń (kwestia 47) oraz naturę dobra i zła (kwestie 48–49). Rozważa stworzenia czysto duchowe, tj. aniołów (kwestie 50–64), a następnie cielesne (kwestie 65–74). Ta ostatnia część stanowi w dużej mierze komentarz do opisu sześciu dni stworzenia z Księgi Rodzaju. Summa teologii św. Tomasza z Akwinu to jego najważniejsze i najsłynniejsze dzieło. Pracował nad nim przez siedem ostatnich lat życia. Należy ono do klasyki filozofii i teologii, a jednocześnie jest jednym z najbardziej wpływowych tekstów w kulturze Zachodu.

Kolejny tom Dzieł wszystkich Tomasza z Akwinu zawiera szereg dysput prowadzonych przez Akwinatę w różnym czasie. Quodlibet znaczy dosłownie „co się podoba”. Ten średniowieczny gatunek literacki był zapisem prowadzonych na ówczesnych uniwersytetach dyskusji, w których każdy członek społeczności akademickiej mógł zadać „mistrzowi” dowolne pytanie. Tłumacz dzieła i autor wprowadzenia do niego, prof. Mikołaj Olszewski, tak porównuje je z innymi typami średniowiecznych tekstów teologicznych: „Gdybyśmy chcieli krótko scharakteryzować kwestie quodlibetalne w porównaniu do rozważań zawartych w summach, komentarzach do Sentencji czy kwestiach dyskutowanych, można by powiedzieć, że kwestie ze średniowiecznych syntez teologicznych rozpatrują zagadnienia, które należy przedstawić, jeżeli chce się przekazać kanon wiedzy kwestie dyskutowane służą autorom do wyrażenia idei, które chcą przekazać swoim słuchaczom a kwestie quodlibetalne pozwalają słuchaczom dowiedzieć się od mistrzów tego, co ich interesuje”.

Tom 42 zawiera drugą część komentarza św. Tomasza do słynnej Etyki nikomachejskiej Arystotelesa – tekstu poświęconego m.in. szczęściu, cnotom, jako sposobom dążenia do niego, oraz przyjaźni. Osobnym niewielkim dziełem zamieszczonym w tym tomie jest Tablica do „Etyki”, która powstała niedługo przed Objaśnieniem „Etyki”. Gatunek literacki zastosowany przez Akwinatę w Objaśnieniu to komentarz ad litteram (czyli „dosłowny”) zwany także sententia. Polega on na odtworzeniu i uporządkowaniu treści komentowanego dzieła z niewieloma własnymi uwagami komentatora. Akwinata przedstawia więc krok po kroku treść kolejnych ksiąg Etyki. Wskazuje przy tym na strukturę tekstu i rekonstruuje tok rozumowania Arystotelesa, niekiedy odrzucając krążące błędne interpretacje myśli tego filozofa lub zaznaczając rozbieżności pomiędzy jego twierdzeniami, a wiarą chrześcijańską. Natomiast Tablica do „Etyki” to rodzaj „wypisów” z Etyki nikomachejskiej Arystotelesa oraz z komentarza do tejże Etyki autorstwa św. Alberta Wielkiego, pod którego kierunkiem św. Tomasz przez jakiś czas studiował. Tablica zawiera alfabetyczny spis definicji, a niekiedy pewnych tez z obu opracowanych w niej dzieł. Pierwotnie spis ten powstał na oddzielnych kartkach jako zestaw fiszek, który posłużył Tomaszowi m.in. do pracy nad częścią moralną Summy teologii. Najprawdopodobniej Tablica była sporządzona przez sekretarzy Tomasza, a nie przez niego samego, ponieważ zawiera powtórzenia, a także tezy Alberta Wielkiego, z którymi Tomasz się nie zgadzał. Długo dzieło to było zapomniane i jest jedynym tekstem Akwinaty, który nie został wydany drukiem przed czasami współczesnymi.

Objaśnianie Pisma Świętego było jednym z podstawowych zadań teologa na średniowiecznym uniwersytecie. Mimo że teksty komentarzy biblijnych stanowią jedynie ok. 13 procent dzieł św. Tomasza, to właśnie Biblia – jak pisze we wstępie do tego tomu ks. prof. Piotr Roszak – odgrywa kluczową rolę w ustaleniu artykułów wiary, które zgodnie z Tomaszową metodą uprawiania teologii stanowią jej zasady i są punktem wyjścia dla dalszej refleksji. Dla Akwinaty całe Pismo Święte odsłania tajemnice serca Chrystusa. Jednocześnie w prologu do swego Wykładu Listu do Rzymian (tytułu oryginalny: Super Epistolam ad Romanos lectura) św. Tomasz szczególne teologiczne znaczenie przypisuje właśnie temu dziełu oraz Psalmom, stwierdzając że w „w obu pismach zawiera się prawie cała nauka o Bogu”. W tymże prologu autor/teolog stara się ukazać miejsce Listu do Rzymian pośród innych pism św. Pawła. Mówi, że cała nauka apostoła „pochodzi z łaski Chrystusa”, a poszczególne listy Pawłowe ujmują tę łaskę z różnych perspektyw. List do Rzymian „spogląda na łaskę Chrystusa samą w sobie” i „w ten sposób ją sławi”. Komentarz Akwinaty jest w swej formie tekstem scholastycznym i odnajdujemy w nim właściwe dla tej epoki instrumenty: kwestie, argumenty przeciwne do własnej tezy, noty, podziały i rozróżnienia – elementy obecne także w innych dziełach Świętego Tomasza, często w bardziej rozbudowanej formie. Tłumaczenie autorstwa o. prof. Jacka Salija OP ukazało się po raz pierwszy w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. O serii: Dzieła św. Tomasza, zebrane w ramach 70-tomowej serii Dzieła wszystkie Tomasza z Akwinu, należą do europejskiego i światowego kanonu intelektualnego i stanowią ważną inspirację do pogłębionych intelektualnych poszukiwań. Tomaszowe dzieło, w zależności od tłumaczenia, liczy od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy stron. Do jego spuścizny odwołują się nie tylko katolicy, lecz również chrześcijanie innych wyznań, a także niewierzący specjaliści rozmaitych nauk humanistycznych, w tym ekonomiści i politycy. Serię opracowują: Fundacja Pro Futuro Theologiae, Instytut Teologiczny i Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze. W projekcie bierze udział wielu wybitnych tłumaczy oraz badaczy twórczości św. Tomasza z Akwinu.

List do Hebrajczyków jest jednym z bardziej zagadkowych pism Nowego Testamentu, gdy chodzi o ustalenie jego autorstwa, adresatów czy daty powstania. Św. Tomasz przyjmuje, podobnie jak wielu innych dawnych autorów, że wyszedł on spod pióra św. Pawła. Na listy Pawłowe Akwinata patrzy zaś jako na pewną całość. Dostrzega w nich nie tylko zbiór pism okolicznościowych napisanych do rozmaitych adresatów, ale przede wszystkim owoc Bożego natchnienia. Jak pisze o tym dr Jörgen Vijgen we wstępie do jednego z wydań Wykładu „Listu do Hebrajczyków” prawdy objawione „na mocy boskiego dekretu, są przekazywane i wyrażane przez Pawła, aby uczynić te prawdy dostępnymi i przekazać je przyszłym czytelnikom”.

Poprzez powstające kompletne wydanie dzieł Tomasza z Akwinu w języku polskim polscy czytelnicy, nie tylko teolodzy i filozofowie, ale wszyscy zainteresowani kulturą, otrzymują właśnie bezpośredni dostęp zarówno do myśli Akwinaty, jak również do jego rzetelnej metody dyskursywnego dochodzenia do prawdy. Święty Tomasz uczy intelektualnej uczciwości i odwagi, precyzji myślenia i wytrwałości w dążeniu do prawdy, otwartości na różne – także „nieortodoksyjne” – nurty filozoficzne. Wszystkie te cechy umiejscawiają go wśród najwybitniejszych duchowych i intelektualnych mistrzów naszej kultury, a jego dzieła, należące do europejskiego i światowego kanonu intelektualnego, stanowią ważną inspirację do pogłębionych intelektualnych poszukiwań. Nie tylko jednak racje historyczne powodują, że dzieło to należy uznać za istotne. Wprawdzie streszcza ono i porządkuje z dużą starannością tekst Stagiryty, jednak w niektórych jego fragmentach przebijają się także osobiste refleksje św. Tomasza. Przybierają one postać niewielkich, ewidentnie odautorskich uwag lub prób uspójnienia komentowanego tekstu za pomocą jakiejś naczelnej idei, mającej połączyć ze sobą wiele rozproszonych wątków. Przyglądanie się myśli Tomasza – komentatora jest pouczające, pozwala bowiem wyszczególnić te treści, które w Polityce Arystotelesa szczególnie żywo wpływały na umysłowość Akwinaty, a przez to również na całą średniowieczną i późniejszą kulturę filozoficzną. Drugim tytułem serii Dzieła wszystkie Tomasza z Akwinu” będzie t. 32 – Mniejsze kwestie dyskutowane. W 2023 roku planujemy wydanie łącznie ośmiu tomów tej serii. Wydanie pierwszego w Polsce kompletnego przekładu dzieł Akwinaty możliwe jest dzięki trójstronnej współpracy Instytutu Tomistycznego, Fundacji Pro Futuro Theologiae i Wydawnictwa W drodze. Patronat honorowy nad projektem objął Minister Edukacji i Nauki.

Mniejsze kwestie dyskutowane zawierają trzy dzieła św. Tomasza z Akwinu: Kwestie dyskutowane o duszy, Kwestię dyskutowaną o stworzeniach duchowych (wydaną pierwszy raz po polsku) oraz Kwestię dyskutowaną o zjednoczeniu Słowa wcielonego. Najbardziej znane dzieło Akwinaty, Summę teologii, porównuje się czasem do gotyckiej katedry z jej starannie przemyślaną strukturą. Kwestie zamieszczone w tym tomie można uznać – jak pisze we wprowadzeniu Janusz Pyda OP – za prace przygotowawcze w warsztacie architekta, który „przed zastosowaniem konkretnych rozwiązań czy pomysłów na placu budowy musi je dokładnie przeliczyć, szczegółowo rozrysować i wykonać staranny ich model”. „Kwestie dyskutowane” (quaestiones disputatae) były w średniowieczu formą prowadzenia zajęć uniwersyteckich, a także niezależnym od nich gatunkiem pisarstwa naukowego. Jako forma zajęć polegały na rozbudowanej debacie na zaproponowany temat, opracowanej następnie i skonkludowanej przez „mistrza” odpowiedzialnego za całość. Były to niekiedy jakby „turnieje teologów”. To właśnie opracowanie i rozstrzygnięcie takich dyskusji przez św. Tomasza utrwalone zostało w formie pisemnej. Kwestie dyskutowane o duszy i Kwestia dyskutowana o stworzeniach duchowych stanowią wykład Tomaszowej filozofii stworzeń duchowych (uzupełniając się wzajemnie, a niekiedy powtarzając niektóre zagadnienia). Powstały w Rzymie w latach 1265-1268, gdy św. Tomasz miał około czterdziestu lat. W dziełach tych mierzy się on z całym wachlarzem pytań filozoficznych i teologicznych nawiązujących m.in. do dziedzictwa Platona, Arystotelesa i Awerroesa. Rozważa, czy istnieją stworzenia duchowe i jakie są ich rodzaje. Na czym polegają różnice między nimi? Jakie są relacje substancji duchowych do ciał, a w szczególności duszy ludzkiej do ciała? Jak ma się dusza do swych władz? Czym jest „intelekt możnościowy”, a czym „intelekt czynny”? Jaki jest status duszy oddzielonej od ciała? W tych rozważaniach dominuje metafizyka, ale Pismo Święte pozostaje punktem odniesienia. Trzecim dziełem zawartym w 32 tomie jest Kwestia dyskutowana o zjednoczeniu Słowa wcielonego. Powstała ona prawdopodobnie w 1272 roku i stanowi przykład „chrystologii filozoficznej”, będąc analizą tajemnicy wcielenia Chrystusa z użyciem narzędzi filozoficznych. Akwinata dobiera je w taki sposób, by pomogły wniknąć w znaną na podstawie Objawienia prawdę o tym, że Bóg stał się człowiekiem. W pięciu artykułach wchodzących w skład tej kwestii św. Tomasz zastanawia się przede wszystkim nad unią hipostatyczną, tj. zjednoczeniem natury ludzkiej i boskiej w Chrystusie.