„Krzysztof Tarka” – książki

„Przejęcie przez Instytut Pamięci Narodowej i udostępnienie historykom dokumentów pozostałych po komunistycznym aparacie bezpieczeństwa otworzyło nowe możliwości badawcze nad najnowszymi dziejami Polski, w tym również nad dziejami wychodźstwa. Wprowadzenie do obiegu naukowego wielu niedostępnych dotąd źródeł pozwoliło odkryć nieznane fakty, wpłynęło na uszczegółowienie dotychczasowej wiedzy oraz przewartościowanie niektórych opinii czy hipotez. Działania podejmowane przez władze PRL wobec wychodźstwa zmierzały do rozpoznania poszczególnych środowisk, przekształcenia emigracji w neutralną politycznie grupę polonijną, a następnie do pozyskania jej dla «pozytywnej» współpracy z krajem. Rutynowymi działaniami wywiadu peerelowskiego były: inwigilacja, budowanie agentury oraz pogłębianie dezintegracji środowisk emigracyjnych. Zwalczanie «wrogiej działalności», wzniecanie antagonizmów i jałowej rywalizacji miały przyspieszyć rozbicie wychodźstwa, by tym skuteczniej doprowadzić do likwidacji emigracji politycznej jako zjawiska. Zamieszczone w książce artykuły są wynikiem moich kilkuletnich studiów nad historią «drugiej» emigracji oraz nad działaniami komunistycznego aparatu bezpieczeństwa wobec wychodźstwa. Przygotowując niniejszy wybór, chciałem na konkretnych przykładach pokazać metody pracy operacyjnej wywiadu PRL wobec emigracji. Nie jest to oczywiście pełny obraz, raczej fragment większej całości. Tych kilka jednostkowych przypadków pokazuje, jak złożone, zróżnicowane i zarazem ciekawe były to sprawy”. – Krzysztof Tarka

Polska i Litwa są krajami, które historia powiązała ze sobą w sposób szczególny. Sojusz obu państw zapoczątkowało zawarcie w 1385 r. antykrzyżackiej unii w Krewie. Odnowiona i poszerzona w 1569 r. unia dała początek Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Historia, która na blisko cztery stulecia splotła oba państwa i narody, później je trwale rozdzieliła. Koniec XIX w. przyniósł narodziny litewskiego ruchu narodowego. Charakteryzując relacje polsko-litewskie od tego czasu, można by powiedzieć, że cechował je chroniczny konflikt. Wzajemne stosunki nie opierały się już na tradycji wspólnej przeszłości. Antagonizm dwóch społeczeństw pogłębił spór terytorialny, który w 1918 r. zaciążył nad stosunkami między obu państwami. Jego przedmiotem było Wilno, historyczna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, które ostatecznie w 1922 r. znalazło się w granicach Polski. Druga wojna światowa przyniosła rozliczne zmiany i nowe konflikty. Najistotniejszym ich elementem pozostała kwestia przynależności państwowej Wilna. Oba rządy i społeczeństwa dążyły do zdecydowanie odmiennych, przeciwstawnych rozwiązań tego zagadnienia. Na przełomie lat 80. i 90. XX w., gdy Polska i Litwa odzyskiwały suwerenność i niepodległość, na nowo odżyły też zadawnione spory i urazy. Oba kraje ponownie stanęły przed pytaniem: konfrontacja czy współpraca? Choć odpowiedź na nie wydaje się oczywista, nie powinna ona oznaczać zgody na dyskryminowanie naszych rodaków mieszkających nad Wilią i Niemnem. Kompromis i partnerska współpraca mogą być korzystne dla obu stron.

Książka niniejsza jest efektem moich studiów nad polską emigracją polityczną oraz działaniami władz PRL wobec wychodźstwa. Zamieszczone w tym tomie teksty podzielone zostały na cztery tematyczne grupy: „Wrogowie” Polski, Uciekinierzy, Wcielenia Cata i Jutrzenka wolności. Ich bohaterami są postaci powszechnie znane: Józef Piłsudski, a właściwie legenda Marszałka, generałowie Władysław Sikorski, Władysław Anders, Józef Haller, prymas Stefan Wyszyński, wybitny publicysta Stanisław Mackiewicz, poeta i satyryk Marian Hemar czy prezydent Ryszard Kaczorowski, ale także osoby szerzej nieznane, niemal całkowicie zapomniane, jak „niepoprawny recydywista”, krajowy korespondent emigracyjnego „Narodowca” Adam Czekalski, uciekinierzy – kapitan „Batorego” Jan Ćwikliński, czy siedmiu marynarzy ze statku rybackiego „Puszczyk”.

Wiedza komunistycznych tajnych służb na temat życia politycznego emigracji była niewątpliwie rozległa. Świadczy o tym bogata dokumentacja zgromadzona w IPN. Mimo to działania podejmowane przez wywiad PRL wobec emigracji zdają się mieć charakter dość przypadkowy, by nie powiedzieć chaotyczny, i okazjonalny. Częściej chyba polegający na wykorzystywaniu nadarzającej się sytuacji, wynikającej ze skłócenia wychodźstwa czy problemów materialnych emigrantów, niż na planowym, przemyślanym kreowaniu wydarzeń. Dlaczego niektórzy emigranci podejmowali agenturalną współpracę? Jakie były ich motywy i powody takiego postępowania? Nie groziło im przecież aresztowanie czy pozbawienie pracy. Dla zawiedzionych egocentryków skłóconych z emigracją współpraca z tajnymi służbami stała się swoistym sposobem na życie. Przydawała im znaczenia i stwarzała namiastkę realizacji własnych ambicji politycznych czy zawodowych. Politycznym outsiderom dawała pozorną nadzieję na wyjście z próżni, w której się znaleźli. Do współpracy popychała ich nadmierna ambicja, własne ego. Istotną rolę odgrywała również pokusa „łatwych” pieniędzy, kontrastująca z emigracyjną biedą. Dochodził do tego zamiar odwiedzenia czy powrotu do kraju, wzmagany nostalgią za swoimi bliskimi czy chęcią zobaczenia dawno niewidzianej ojczyzny. W efekcie emigracja stanęła przed jeszcze jednym problemem (w jakim stopniu uświadomionym, to inna sprawa): zdrady we własnych szeregach.

Prezentowana biografia, w zamierzeniu pełna, opowiada o życiu Aleksandra Krzyżanowskiego, legendarnego

Prezentowana biografia, w zamierzeniu pełna, opowiada o życiu Aleksandra Krzyżanowskiego, legendarnego ?generała Wilka?. W przeważającej części dotyczy okresu, w którym sprawował on funkcję komendanta Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK. Był to niewątpliwie najważniejszy, choć czasowo niezbyt długi, fragment życia i działalności ?Wilka?. Postać komendanta przedstawiona została na szerszym tle konspiracji polskiej na Wileńszczyźnie w okresie drugiej wojny światowej.

Zamieszczone w książce artykuły są wynikiem moich kilkuletnich studiów nad historią ?drugiej? emigracji oraz działaniami podejmowanymi przez władze Polski Ludowej wobec wychodźstwa. Praca jest kontynuacją wydanego w 2007 roku zbioru Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantów.Na obecny tom składa się 16 tekstów. Były one już wcześniej drukowane, przeważnie na łamach ?Zeszytów Historycznych? oraz w ?Archiwum Emigracji?, ?Dziejach Najnowszych?, ?Palestrze?, ?Pamięci i Sprawiedliwości?, ?Przeglądzie Historyczno-Wojskowym?, ?Glaukopisie?, ?Więzi? czy w pracach zbiorowych. Przed ponowną publikacją zostały na nowo przejrzane, poprawione i uzupełnione.