„Martyna Grądzka-Rejak” – książki

Unikalne spojrzenie na lata wojny. Życie zwyczajnych Polaków zmuszonych do walki o przetrwanie, działalność podziemia i zbrodnie okupantów ukazane z perspektywy twardych danych. Ile zarabiał typowy mieszkaniec Generalnego Gubernatorstwa i co mógł kupić za swoją pensję? Jak działał system kartkowy, mający na celu zagłodzenie społeczeństwa podbitej Rzeczpospolitej? Ilu Polaków działało w podziemiu i jakie skutki przyniosły akcje Armii Krajowej? Jaki wreszcie jest krwawy bilans IV rozbioru Polski - mordów, przesiedleń, grabieży i barbarzyńskiej destrukcji? Zespół portalu WielkaHISTORIA.pl - najpopularniejszego w Polsce magazynu o historii - prezentuje panoramę najbardziej dramatycznego okresu w naszych dziejach. Okupowana Polska w liczbach to fascynujące kompendium wiedzy o epoce, gdy podzelowanie butów kosztowało równowartość miesięcznych zarobków, na kilo kiełbasy trzeba było harować przez dwa tygodnie, a każdy dzień mógł przynieść łapankę i wywózkę na niewolnicze roboty do Rzeszy. Ale też o czasach bezprecedensowego bohaterstwa, kiedy to nad Wisłą stworzono pełnoprawne, podziemne państwo działające w cieniu wrogiego reżimu.

Książka Martyny Grądzkiej-Rejak i Jana Olaszka zajmuje miejsce szczególne w piśmiennictwie o Holokauście i o stosunkach polsko-żydowskich w latach okupacji, w tym zwłaszcza o postawach Polaków wobec szukających ratunku i schronienia Żydów. Jest próbą analizy i usystematyzowania stanowisk, jakie pojawiły się w tych kwestiach w niekontrolowanych przez władze publikacjach opozycji w PRL. W polskiej literaturze naukowej jest to pozycja unikatowa z uwagi zarówno na skalę podjętej analizy, jak i na dążenie do objęcia nią głównych zagadnień, jakie dyskusja nad Holokaustem – w kontekście stosunków polsko-żydowskich – nasuwa – z recenzji prof. dr. hab. Henryka Szlajfera. „Nie mam wątpliwości, że mamy do czynienia z ważną publikacją, która uzupełnia istniejącą w historiografii lukę. Opisana w niej tematyka nie była do tej pory należycie i całościowo zbadana. Autorzy książki słusznie piszą, że przyjrzenie się temu zagadnieniu może zarówno wnieść istotną wiedzę o polskich debatach na temat Zagłady Żydów, jak i pozwolić w inny sposób opowiedzieć o historii opozycji demokratycznej w PRL” – z recenzji dr hab. Bożeny Szaynok.

Publikacja stanowi częściowy rezultat prac prowadzonych w ramach projektu Indeks Polaków zamordowanych i represjonowanych za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej. Celem było ustalenie nazwisk obywateli polskich, nieobjętych ustawodawstwem norymberskim, a mieszkających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w granicach z 31 sierpnia 1939 r. i represjonowanych za pomoc udzielaną Żydom podczas II wojny światowej.Książka zawiera 333 noty (dotyczące 654 osób) opisujące przyczyny, okoliczności i przebieg zdarzeń związanych z zapewnieniem pomocy ludności żydowskiej oraz konsekwencje w postaci działań organów władzy wojskowej i cywilnej III Rzeszy wobec osób, które naruszyły zasady kontaktowania się z ludnością żydowską, uregulowane prawem okupacyjnym. Autorzy publikacji starali się jak najpełniej zrekonstruować zależności między pomocą a represją, poznać motywacje osób uczestniczących w zdarzeniach oraz okoliczności ujawnienia faktu udzielenia pomocy. Dzięki temu ukazano różnorodność postaw, a zarazem złożoność badanego zagadnienia.Na źródła wykorzystane w książce składają się m.in. dokumenty administracji niemieckiej, sądów i aparatu terroru, prasa niemiecka, świadectwa żydowskie spisane podczas wojny, prasa i materiały wytworzone przez konspirację polską i żydowską. Cenne dla projektu okazały się zwłaszcza akta procesowe osób podejrzanych o współpracę z okupantem niemieckim, gromadzone od 1945 r. przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i jej sukcesorów.Niniejszy tom jest pierwszym z serii publikacji Represje za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej.Publikacja w ramach centralnych projektów badawczych IPN: Dzieje Żydów w Polsce i relacje polsko-żydowskie w latach 19141989 oraz Losy Polski i jej obywateli w latach II wojny światowej.

Publikacja prezentuje wybrane wyniki badań dotyczących zagłady i stosunków polsko-żydowskich w latach II wojny światowej prowadzonych na przestrzeni ostatnich lat przez pracowników IPN. Prace te realizowano w większości w ramach Centralnego Projektu Badawczego „Zagłada Żydów na ziemiach polskich”. Zamieszczone w książce teksty wcześniej zostały publikowane w języku polskim w wydawnictwach Instytutu bądź w polskich czasopismach naukowych, jedyny niepublikowany wcześniej tekst to artykuł Tomasza Domańskiego. Artykuły te funkcjonowały dotąd jedynie w polskim obiegu naukowym. Główną ideą ich publikacji w przekładzie na język angielski jest więc z jednej strony zapoznanie zagranicznego czytelnika z dorobkiem naukowym pracowników Instytutu, a tym samym zachęcenie do sięgnięcia po wydawane w Instytucie publikacje naukowe, z drugiej zaś wprowadzenie wartościowych publikacji do zagranicznego obiegu naukowego. Książka obejmuje szeroki zakres tematów: od uciekinierów z getta w Generalnym Gubernatorstwie, po warunki życia w getcie Litzmanstadt i stosunek ludności polskiej miasta do Żydów zamkniętych w tamtejszym getcie. Porusza również problematykę zachowań „granatowych” policjantów w stosunku do Żydów, Zagłady społeczności żydowskich w prowincjonalnych miastach i miasteczkach (np. w Markowej), a także strategii przetrwania żydowskich kobiet w czasie wojny w Krakowie. Zawarte w książce artykuły odnoszą się też do problematyki niemieckich wyroków za udzielanie pomocy Żydom, a także opisują rolę niemieckich formacji policyjnych (żandarmerii) w mechanizmie zagłady Żydów w dystrykcie radomskim Generalnego Gubernatorstwa.