„Jerzy Zajadło” – książki

Wiązanie kultury i historii Grecji ze współczesnością jest wiodącą myślą recenzowanej książki. Potwierdza się nie zawsze wszystkim znana prawidłowość: sięganie do historii jako źródła wiedzy o świecie ma sens głównie wtedy, gdy myśli się o współczesności. Nie znaczy to jednak, że wyciąga się z niej naukę na przyszłość. Niestety bliższe praktyce społecznej jest porzekadło Historia non docet. () Nie jest prawdą, że ta książka, to tylko garść refleksji, jakie przy lekturze fascynujących komedii Arystofanesa mogą się nasunąć, w sposób bardziej lub mniej uprawniony, współczesnemu teoretykowi i filozofowi prawa. To znakomita panorama greckiej demokracji, jej przywar i zaskakujących analogii do dziwactw świata, w którym żyjemy. Można ją także nieco inaczej scharakteryzować: perfekcyjnie udokumentowana, erudycyjna w najwyższym stopniu, napisana z niezwykłą swadą i bystrością, charakteryzującymi wszystkie dzieła profesora Jerzego Zajadły, najwybitniejszego polskiego filozofa i teoretyka prawa, uczonego o wymiarze europejskim. Z recenzji prof. Stanisława Waltosia

Learned Hand (1872-1961) był amerykańskim sędzią. Chociaż nie zdołał uzyskać nominacji do Sądu Najwyższego (przeszedł na emeryturę jako sędzia federalny) i nie pozostawił po sobie znaczącego dorobku teoretycznego, zyskał sobie miano "sędziego-legendy", "sędziego sędziów", "dziesiątego sędziego" (wyraźna aluzja do dziewięcioosobowego składu Supreme Court). Sława ta wynika z jednej strony z bogatego, różnorodnego i oryginalnego orzecznictwa Handa, z drugiej zaś z jego zaangażowania w życie publiczne i licznych wystąpień o bardzo opiniotwórczym charakterze. Takich jak to, które miało miejsce 21 maja 1944 roku w nowojorskim Central Parku podczas uroczystości I Am an American Day, gdy w obecności półtora miliona ludzi wypowiedział następujące słowa: "Często się zastanawiam, czy nie pokładamy zbyt wielkich nadziei w konstytucji, ustawach i sądach. Te nadzieje są fałszywe, wierzcie mi, te nadzieje są fałszywe. Wolność jest w sercach mężczyzn i kobiet. Jeśli tam umiera, żadna konstytucja, żadna ustawa, żaden sąd jej nie pomoże. Jeśli tam jest, nie potrzebuje żadnej konstytucji, żadnej ustawy, żadnego sądu, by przetrwać. A czym jest ta wolność, która musi być w sercach mężczyzn i kobiet? Nie jest ona bezwzględną, nieokiełznaną wolą, nie jest wolnością robienia, co każdy chce. To byłoby zaprzeczeniem wolności i prowadziłoby do jej zniszczenia. Społeczeństwo, w którym ludzie nie uznają ograniczeń wolności, szybko stanie się społeczeństwem, w którym wolność przysługuje tylko najbardziej okrutnym".

Kardynalne cechy procedur sądowych, jak bezstronność, jawność, domniemanie niewinności, kontradyktoryjność, równość stron, skargowość, instancyjność, mają swoje źródło w prawie starożytnych Aten. Badaczy prawa do dziś inspiruje też ustrój ateńskich sądów i sposób sprawowania wymiaru sprawiedliwości. () Osobliwością, a wręcz fenomenem prawa ateńskiego był niezawodowy (amatorski) charakter wymiaru sprawiedliwości. Sędziami byli obywatele Aten, którzy prawo poznawali na podstawie mów wygłaszanych przez strony procesowe. Autor trafnie wskazuje na potrzebę poszerzenia refleksji prawie o dorobek pozostawiony przez starożytne Ateny. Osoba Demostenesa i napisane przez niego mowy stanowią zaś dobry materiał do oceny współczesnego prawa, a zwłaszcza autorytarnych zmian dokonanych w polskim prawie. Oceniana praca, razem z wcześniejszą książką Cyceron dla prawników (Gdańsk, 2019) obejmuje złoty okres w dziejach rozwoju prawa, w którym kształtowały się podstawowe pojęcia o prawie, dotyczące m.in. sprawiedliwości i słuszności, celów prawa i jego związku z moralnością, cech i zasad, wartości podlegających ochronie prawnej i sposobu ich ochrony. Kwestie te są od lat przedmiotem dociekań historyków, filozofów i dogmatyków prawa, gdyż nic nie straciły ze swej aktualności. Z recenzji prof. Jerzego Skorupki

The title of this book refers, of course, to Theodor Adornos well-known study, Minima Moralia: Reflections on a Damaged Life, even though some may find that very reference to be going too far, to be completely inappropriate, and, thus, quite unjustified. However, it is only a paraphrase of sorts, a play on words, a stimulus to the authors imagination, reflection, and association called up by the German philosophers title and nothing more than that. Beyond those, there are no links in terms of content. When I first came across Adornos text, minima moralia suggested to me an elementary morality, and only later did it become clear that Adornos book is about something quite different. But my first association stuck and became an inspiration for the following book. In Adornos text, the concept of minima moralia relates to form rather than content; in our discussions here, it relates to both to short forms (minima) about basic legal issues (minima iuridica). This book, Minima Iuridica. Refleksje o pewnych (nie)oczywistościach prawniczych, won the Professor Tadeusz Kotarbiński Prize for the best book in the humanities in 2020.

Jerzy Zajadło's achievement is that by giving an impassioned account of Lord Mansfield's life and career he enhances the Polish reader's knowledge of courts and their functioning: of what a judge as a skilled jurist - must grapple with in passing judgment; of his/her confrontation with social and political expectations. (Let us not be afraid to acknowledge that such confrontations happen, but they have to be faced in accord with a professional ethos and with the tools of the legal trade.) And in this matter the example of Mansfield as an advisor to the King who was also able as a judge to maintain an appropriate distance and objectivity may prove particularly instructive. The author manages successfully to capture the distinctive philosophy of judgment demonstrated by Mansfield. That philosophy is expressed in an approach to law that is inclusive and one that cares for the social roots that give it legitimacy. In this way, the author and his subject demonstrate a congruence of cognitive principles. Zajadło's presentation of Lord Mansfield as a jurist takes place via a discussion of his judgments, and these judgments are the book's real protagonists. Rarely have doubtful and controversial issues or the dilemmas of judgment been presented in such a readable form.Professor Ewa Łętowska

Felietony zamieszczone w tej książce ukazywały się sukcesywnie w ciągu ostatnich kilku lat, przede wszystkim na internetowym portalu Konstytucyjny.pl. Zebrano je tutaj w całość w nadziei, że pokażą pewien niebezpieczny proces zachodzący w polskim porządku polityczno-prawnym, którzy Autorzy nazwali wygaszaniem państwa prawa. Świat prawa powinien być światem zbiorowego i indywidualnego bezpieczeństwa, ponieważ opiera się na znanych i umocowanych wartościach, normach, instytucjach i procedurach. A jaki będzie świat powstały na tlących się jeszcze zgliszczach państwa prawa? Tego niestety nie wiadomo, można tylko wyrazić obawę, że prawdopodobnie będzie on pochodną chaotycznej niepewności i arbitralnego woluntaryzmu. Zapanuje w nim prymat instrumentalnie pojętej doraźnej polityki nad normatywną pewnością prawa we wszystkich jego wymiarach – tworzenia, stosowania, wykładni, obowiązywania i przestrzegania.

We współczesnej nauce Schmitt znany jest przede wszystkim jako twórca interesujących i kontrowersyjnych koncepcji z zakresu filozofii polityki, dotyczących m.in. pojęcia polityczności, istoty suwerenności, relacji pomiędzy legalnością i prawomocnością. Książka jest próbą odpowiedzi na pytanie, jak na tle bogatej twórczości Schmitta prezentują się jego koncepcje teoretyczno-prawne i filozoficzno-prawne. W książce znajduje się pierwsze polskie tłumaczenie mało znanej w Polsce pracy Schmitta O trzech rodzajach myślenia w nauce prawa z 1934 roku. Dzieło to powstało w okresie, kiedy niemiecki uczony aktywnie popierał nazistowski reżim Adolfa Hitlera. Po wojnie Schmitt został na ponad rok internowany przez amerykańskie władze okupacyjne. Po zwolnieniu z obozu żył w odosobnieniu; wiele pisał i publikował, jednak nigdy nie powrócił do aktywnego życia akademickiego.

Książka ?Cyceron dla prawników? ukazuje się w serii wydawniczej ?Studia z Estetyki Prawa?. Zarówno milenium Gdańska, jak i 50-lecie Uniwersytetu Gdańskiego zobowiązują do tego, aby podejmować tematykę nie tylko praktycznie doniosłą, ale i kulturowo ważną. Wielowiekowe i głęboko humanistyczne tradycje prawnicze sprawiają, że prawnicy to nie tylko zwykli rzemieślnicy na usługach państwa, ale często też artyści na usługach samej Iustitii. Uniwersytety zaś, na których od średniowiecza prawo było jednym z czterech fakultetów, to nie szkoły zawodowe, a universitas, czyli wspólnoty nauczających i uczących się ? ku chwale dobra, sprawiedliwości, równości i piękna. Ta ostania idea i wartość, w połączeniu ze studiami nad prawem, jest motywem przewodnim ?Studiów z Estetyki Prawa?. W serii ukazały się: Kamil Zeidler, ?Estetyka prawa?, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ? Wolters Kluwer, Gdańsk ? Warszawa 2018 ?Prawo i literatura. Parerga?, red. Joanna Kamień, Jerzy Zajadło, Kamil Zeidler, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019 ?Sąd Ostateczny Hansa Memlinga. Losy ? prawo ? symbole?, red. Joanna Kamień, Beata Możejko, Jerzy Zajadło, Kamil Zeidler, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019

Tytuł niniejszego opracowania nawiązuje do znanej pracy Theodora Adorno Minima moralia. Refleksje z poharatanego życia. Nawet jeśli niektórym już samo porównanie może się wydawać kompletnie nie a propos i w związku z tym zupełnie nieuprawnione, to jednak jest to tylko pewna parafraza, gra słów, asocjacja wywołana tytułem pracy niemieckiego filozofa. U Adorno pojęcie minima moralia dotyczy raczej formy niż treści, w niniejszych rozważaniach chodzi zaś o jedno i drugie – o krótkie formy (minima) na temat prawniczych elementariów (minima iuridica). Oba tytuły łączy pobudzona w umyśle autora pewna idea: tak jak podeptanie minimów moralnych (minima moralia) może skutkować poharatanym życiem, tak też pogwałcenie prawniczych oczywistości (minima iuridica) prędzej czy później może skończyć się poharatanym prawem.

Hermann Kantorowicz urodził się w 1877 roku w Poznaniu, zmarł w 1940 roku w Cambridge. Wszechstronnie wykształcony historyk, teoretyk i filozof prawa, związany z uniwersytetami we Freiburgu, Heidelbergu, Kilonii. Po dojściu Hitlera do władzy wykładał we Włoszech, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych. Przez wiele lat przyjaźnił się z Gustavem Radbruchem. Przedstawiciel ruchu ?wolnego prawa?, zwracającego się przeciwko szkole historycznej, jurysprudencji pojęciowej i pozytywizmowi ustawowemu. Książka zawiera jeden z najgłośniejszych tekstów Kantorowicza, jakim jest Walka o naukę prawa. Pomimo że dzieło powstało ponad sto lat temu, jego najważniejsze tezy nie straciły nic ze swojej aktualności. Ciągle bowiem nurtują nas te same pytania: jaka jest relacja pomiędzy ustawą i wyrokiem, a więc ostatecznie pomiędzy ustawodawcą i organami wymiaru sprawiedliwości? Czy obok prawa stanowionego istnieją jeszcze inne źródła prawa? Jeśli prawo ma luki, to jaka jest granica sędziowskiej swobody w procesie ich wypełniania?