„Andrzej Niewiński” – książki

Podejmowanie wojen bywało niejednokrotnie porównywane do hazardu, ze względu na ich nieprzewidywalny z góry przebieg i nieoczekiwane wyniki. Wiele razy dochodziło w trakcie ich trwania do spektakularnych przełomów, gdy przewagę zyskiwała strona przegrywająca, a traciła ją odnosząca dotąd tryumfy. Mogły decydować o tym najprzeróżniejsze zjawiska, zarówno ściśle militarne, jak i odległe od spraw wojskowych, zarówno przygotowywane z zamysłem, jak i zupełnie przypadkowe. Nagłe zwroty w przebiegu wojennych zmagań przypisywano zaskakującym decyzjom podejmowanym przez polityków i dowódców, ich skłonnościom do ryzykownych zachowań, nowatorskim rozwiązaniom technicznym i taktycznym na polach walk, optymalnym wyborom miejsca i czasu podejmowanych działań zbrojnych, nagle rozbudzonemu zapałowi walczących mas wojska czy nawet zwykłym zrządzeniom losu i wielu innym czynnikom. Nieraz w zbiorowej świadomości urastały one do rangi zjawisk nadnaturalnych, stąd takie pojęcia, jak cud domu brandenburskiego, cud nad Marną czy cud nad Wisłą. Przełomom militarnym, a także ich ideowej i kulturowej trwałości w pamięci całych pokoleń chcemy poświęcić nasz kolejny tom z cyklu „Człowiek i wojna”.

Wojna jest na ogół odbierana jako arena chaosu i bezprawia. Tymczasem od wieków starano się ująć ją w karby norm i przepisów, choćby dlatego, aby móc odnosić zwycięstwa, albo też ograniczyć jej zgubne dla państw i społeczności skutki. Formułowano więc w poszczególnych państwach zasady organizowania armii i kierowania nimi, zobowiązania ludności do zbrojnego uczestnictwa w działaniach wojennych, a także sankcje za uchylanie się od realizowania tych obowiązków lub za ich niewłaściwe wypełnianie. Jednocześnie w stosunkach międzynarodowych dążono do kształtowania zasad prowadzenia wojen określanych i sankcjonowanych przez zwyczaje, międzypaństwowe umowy czy powszechnie obowiązujące konwencje. Zwracano też uwagę na prawne położenie ludzi zaangażowanych czynnie, a nawet tylko biernie, w militarne zmagania. Tak ogólnie zarysowana problematyka obejmuje swym zakresem wiele szczegółowych zagadnień, którym chcielibyśmy poświęcić nasz kolejny tom z cyklu „Człowiek i wojna”, nadając jej tytuł: Wojna i prawo.

Zagadnienie jeniectwa jest ściśle powiązane z dziejami konfliktów militarnych, nieustannie obecnych w dziejach ludzkości. Nie sposób wyobrazić sobie jakiegokolwiek starcia między przeciwnikami, w którym nie dochodziłoby (przynajmniej potencjalnie) do popadnięcia części walczących w niewolę, stąd istotne wydaje się podjęcie tematu zogniskowanego na postaci jeńca jego kondycji egzystencjalnej, statusie prawnym, możliwościach odzyskiwania wolności itd. Zadanie to jawi się jako trudne i ryzykowne, ponieważ już w punkcie wyjścia uruchamia lawinę kontekstów porównawczych związanych nie tylko z faktami stricte militarnymi, ale także z ewokowaną przez osobę jeńca problematyką antropologiczną, aksjologiczną (moralną) i społeczno-obyczajową, w tym etyczną. Taka rozmaitość wątków oferuje możliwość czerpania z bogactwa asocjacji i poruszania się w wielu wymiarach współczesnej humanistyki, której badania historyczne są integralną częścią. Z drugiej strony rozmaitość ta przytłacza i zawsze pozostawia badaczowi nieuchronny niedosyt, uwarunkowany ograniczoną możliwością wykorzystania wszystkich zauważonych faktów, które znalazły odzwierciedlenie w źródłach.