Utwory młodzieńcze

Seria: Biblioteka Dawnej Literatury Popularnej i Okolicznościowej, tom XXXVII Edycja zawiera siedem utworów okolicznościowych Jana Kochanowskiego, które poeta napisał w okresie dworskim i czarnoleskim. Stanowią one świadectwo relacji przyjacielskich bądź klientalnych, dotyczą spraw zarówno publicznych, jak i prywatnych, służąc publicystyce politycznej, propagandzie rodowej, uświetnieniu uroczystości weselnej bądź też upamiętnieniu zmarłych. Wiersze objęte edycją to przykład pionierskiej adaptacji reguł łacińskiej poezji sylwicznej w twórczości polskojęzycznej. Ta strategia imitacyjna szybko znalazła licznych kontynuatorów. Najwybitniejsze dzieła, składające się na dzisiejszy kanon staropolskiego piśmiennictwa, z natury wyrastają ponad literacką przec...

Niniejsza edycja zawiera piętnaście utworów okolicznościowych dotyczących wydarzeń z pierwszych trzech dekad XVII w., zarówno publicznych, jak i prywatnych. Walk z Tatarami i Turkami dotyczą: Ukraina od Tatar utrapiona (1608), Minerwa... z ligi chrześcijańskiej zebrana (1609), Podole utrapione z państwy przyległemi (1618), Posiłek Bellony słowieńskiej na odpór nieprzyjaciołom Krzyża świętego (1620), Rozmowa Kozaka zaporoskiego z perskim gońcem (1617); klęskę cecorską upamiętniają Bitwy znamienite tymi czasy... z nieprzyjacioły Krzyża świętego (1620), a wyprawę chocimską przedstawia Chorągiew sauromatska w Wołoszech (1621). W Wykładzie bogiń słowieńskich (1608) autor wzywał do porokoszowej zgody, Posiłkiem Bellony sauromackiej szlachetnie urodzonemu r...

Utwór stanowi imitację "Satyra na twarz Rzeczypospolitej" (1640) Samuela Twardowskiego, a zarazem kolejne ogniwo w łańcuchu staropolskich poematów satyrowych, zapoczątkowanym przez Satyra albo Dzikiego męża (1564) Jana Kochanowskiego. Krytyka Rysińskiego wymierzona została w dworskie obyczaje epoki. Przebywanie w tym środowisku ma wedle autora destrukcyjny wpływ na ludzką moralność, zmusza do życia ponad stan, wzmaga negatywne cechy osobowości, takie jak pycha, lekceważący stosunek do innych, zawiść, przynosząc jedynie ułudę fałszywych splendorów. W satyrycznych wywodach czynnikiem deprecjonującym dworski obyczaj jest zwłaszcza jego obce pochodzenie: odrzucenie tradycji przodków miało być zasadniczym błędem, prowadzącym do destrukcji społeczno-polityczneg...

Edycja zawiera dwa siedemnastowieczne kazania pogrzebowe: Żałobę po śmierci Konstancyjej (1631) jezuity Jakuba Olszewskiego oraz Kazanie pogrzebne krolewskie (1634) pastora luterańskiego Andrzeja Schönflissiusa. Kazania te należą do najciekawszych przykładów oratorstwa pogrzebowego pierwszej połowy XVII w. Zostały napisane przez dwóch czołowych kaznodziejów wileńskich tego czasu w celu upamiętnienia śmierci królowej Konstancji Habsburżanki (1588–1631) i zmarłego parę miesięcy po małżonce króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). Zestawienie tych kazań pokazuje, w jak różny sposób autorzy podchodzili do tego samego tematu: śmierci monarchy. Kazania te różnią się na poziomie inwencji, sposobu operowania erudycją, a przede wszystkim stylistyką. Olszewski ch...

Włoskie powiedzenie a carnevale ogni scherzo vale, w wolnym tłumaczeniu oddawane jako "dobry żart tynfa wart", w istocie odnosi się do karnawału i tego, że w tym właśnie okresie każdy dowcip jest odpowiedni. Stance rodzą się właśnie jako karnawałowy żart, wyrafinowany, wymagający dużego nakładu pracy zarówno literackiej, jak i inscenizacyjnej, ale jednak żart. Dworska atmosfera kończącego się karnawałowego święta, obecność znanego z sercowych podbojów Giuliana de’ Medici, temat miłości typowy dla wielu konwersacji tamtego czasu (choćby i tych przytoczonych w Dworzaninie), sprawiają, że Bembo żartobliwie kieruje swoją apologię do wrażliwych, wykształ­conych i znanych z ciętego języka (jak Emilia Pio) dam, które były równocześnie wzorem małże...

Publika (1594) to utwór publicystyczny w formie listu doradczego skierowanego do wspólnoty szlacheckiej, który zawiera propozycje rozwiązania problemów żywo dyskutowanych w ówczesnej debacie politycznej: zagospodarowania ziem ukrainnych oraz organizacji ich obrony w obliczu ponawiających się ataków turecko-tatarskich i penetracji moskiewskiej. Pismo zawiera wiele cennych spostrzeżeń na temat wyjątkowej sytuacji Ukrainy w Rzeczypospolitej oraz nie zawsze realistyczne pomysły natury militarno-ekonomicznej, jak tę sytuację spożytkować. Swój apel ubrał Wereszczyński w sugestywną szatę proroctwa przestrzegającego przed zgubnymi konsekwencjami poniechania działań, a własną aktywność na polu wojskowym legitymizował, stawiając się w szeregu rycerzy-kapłanów odpi...

Wierny pasterz Battisty Guariniego (1538-1612) to dzieło życia włoskiego akademika i dyplomaty przebywającego także w Polsce (jako ambasador księcia Alfonsa II d’Este, który starał się o tron Rzeczypospolitej po ucieczce Henryka Walezego). Utwór powstawał przez 10 lat i jeszcze przed ogłoszeniem drukiem (1590) stał się przedmiotem ostatniej wielkiej dyskusji teoretycznej XVI w. o tragikomedii. Udostępniamy przekład Wiernego pasterza (autorstwa Marty Wojtkowskiej-Maksymik) na współczesną polszczyznę z zamiarem przypomnienia tego tekstu, dziś słabo znanego, lecz do końca XVIII stulecia chętnie czytanego i stanowiącego źródło inspiracji dla ludzi pióra, malarzy, grafików i kompozytorów w całej Europie. Mamy nadzieję, że teraz, tak jak i niegdyś, zachwyci o...

Jan Rybiński (ok. 1565 – po 1621), poeta i pedagog, syn Jana Ryby, ministra braci czeskich w Barcinie nad Notecią. Po powrocie z zagranicznych studiów (Heidelberg) został lektorem języka polskiego w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku, a następnie sekretarzem Rady Miejskiej w Toruniu. W swych utworach wykazał się dużą umiejętnością łączenia humanistycznej erudycji z antycznymi wzorcami poetyckimi. Układając wiersze polskie, twórczo naśladował autorów antycznych (Horacy) i Jana Kochanowskiego, czego najlepszym wyrazem jest tom Gęśli różnorymych (1593), bez wątpienia jego najambitniejsze przedsięwzięcie w poezji polskojęzycznej. W twórczości łacińskiej starał się, korzystając z tradycyjnych toposów i formuł językowych, poszukiwać nowych rozwiązań inwe...

Śmierć Tomasza Zamoyskiego, jednego z najbardziej wpływowych magnatów Rzeczypospolitej, dała asumpt do publikacji wielu utworów okolicznościowych. Niniejszy tom prezentuje dwa kazania pogrzebowe: Kopije Zamoyskich zostały wygłoszone w dniu pochowku przez Bartłomieja Sylwiusza; Pallas trzykopijną wygłosił podczas egzekwii Marek Korona. Obie oracje cechuje podobna budowa i charakter. Ich struktura wyraźnie podporządkowana została elementom widocznym w godle Jelita, przez co teksty w pewnym sensie powtarzają rozwiązania inwencyjne znane ze stemmatów. Kazania stanowią podsumowanie życia i dokonań zmarłego, którego cnoty zostały zestawione z czynami postaci mitologicznych, biblijnych i historycznych. Autorzy, komponując swoje oracje, wyraźnie posiłkowali się popular...

Pałac Leszczyński (1643, 1645) to utwór panegiryczny ułożony z okazji objęcia urzędu starosty generalnego Wielkopolski przez Bogusława Leszczyńskiego. Pochwałę magnata i jego rodu włączył autor w alegoryczną wizję pałacu Sławy, wzniesionego na poznańskim rynku podczas uroczystego wjazdu do miasta. We wspaniałej budowli znajduje się komnata z wizerunkami zasłużonych dla ojczyzny i Kościoła Wieniawitów, stanowiąca alegorię nieśmiertelnej glorii. W wyimaginowanym pałacu bogini wygłasza też laudację nowego „generała” oraz podejmuje bankietem przybyłych na ceremonię gości. Obecne, drugie wydanie Pałacu Leszczyńskiego przygotowano na podstawie odnalezionego w Szwecji egzemplarza pierwodruku. Opatrzono je nowym wstępem, poprawiono objaśnienia i słown...

Toruńskie nocy (1610) to nieduży zbiór seniliów Grochowskiego. Tom zawiera skierowaną do Piotra Skargi dedykację, pieśń poranną, listy poetyckie do różnych osób, pouczenia dla synów opiekuna pisarza, utwory funeralne, paszkwile na autora protestanckiego dzieła polemicznego oraz jego chwalcę itp. Całość uznać należy za sylwę poetycką. Swoboda, z jaką autor zmienia formy podawcze, łącząc laudacje z celami dydaktycznymi i polemicznymi oraz informacjami autobiograficznymi, w sposób korzystny wyróżnia jego zbiór na tle staropolskiej twórczości okolicznościowej.

Liber monstrorum de diversis generibus to niewielkie encyklopedyczne dziełko powstałe, jak wszystko na to wskazuje, w VII albo VIII w. Jego autorem był nieznany z imienia (najprawdopodobniej anglosaski) zakonnik, który zebrał tu pochodzące z różnych źródeł przyrodnicze i etnograficzne rewelacje, często wyrażając zresztą przy tej okazji swój sceptycyzm wobec treści przekazanych przez starożytnych pisarzy. Całość dzieli się na trzy księgi, z których pierwsza traktuje o ludzkich monstrach, druga o egzotycznych bestiach, trzecia wreszcie, najkrótsza, o wężach.

Niniejszy tom jest XI z serii "Lubelska Biblioteka Staropolska" Ksiażka zawiera oryginalny tekst w języku łacińskim oraz tłumaczenie na język polski. Całość poprzedzona jest obszernym wprowadzeniem.

Józef Bartłomiej Zimorowic (1597–1677) przyszedł na świat jako syn podlwowskiego majstra murarskiego. Kształcił się prawdopodobnie we Lwowie, najpierw w szkole katedralnej, potem w nowoutworzonym kolegium jezuickim, w którym przez rok uczył się poetyki, a przez półtora retoryki. Pod wpływem duchownych preceptorów lata 1617–1619 spędził w nowicjacie u jezuitów w Krakowie, nie zdecydował się jednak na wstąpienie do zakonu. Po powrocie do rodzinnego miasta zatrudnił się jako pomocnik pisarza urzędu radzieckiego. Karierę urzędniczą rozpoczął w 1640 r., obejmując urząd pisarza ławy i pisarza rady miejskiej, a w 1646 również ławnika. W 1648 r. został wybrany dożywotnim rajcą lwowskim i jako taki pełnił szereg eksponowanych funkcji, m.in. burmistrza kró...