„Tomasz Szarota” – książki

2 listopada 1939 roku w warszawskim Forcie Bema Niemcy rozstrzelali dwie Polki - jedne z pierwszych ofiar terroru w okupowanej stolicy. Jedną z nich była 24-letnia Elżbieta Zahorska, skazana na śmierć za zerwanie na ulicy niemieckiego plakatu propagandowego adresowanego do polskiej ludności (drugą Eugenia Włodarz - zabita za spoliczkowanie wrogiego żołnierza). Jak wspominał świadek egzekucji, ksiądz Tworkowski, kapelan więzienia na Pawiaku: "Zahorska była całkowicie opanowana. - Śmierć nie jest straszna - rzekła do mnie, gdy uścisnąłem jej rękę.[]. Dziewczyna stanęła na baczność. Jej twarz, dotychczas zarumieniona, przybladła, oczy jaśniały. Wydała mi się posągiem, wizją polskiej Nike. W ciszy poranka rozległ się jej silny, dźwięczny głos. Skierowany do wroga w jego języku, był głosem Polski nieugiętej i dumnej: Noch ist Polen nicht verloren! (Jeszcze Polska nie zginęła)". Profesor Tomasz Szarota, od lat zajmujący się niemiecką okupacją ziem polskich, opisuje losy Elżbiety Zahorskiej, która mimo młodego wieku wykazała się wielkim patriotyzmem i odwagą. We wrześniu 1939 roku broniła Warszawy w obsłudze przeciwlotniczego karabinu maszynowego, potem dostała się do niewoli, z której uciekła, by wkrótce zostać aresztowaną i straconą. Jej rodzina bardzo mocno ucierpiała podczas tej wojny - matka bohaterki, znana pisarka, zmarła w obozie koncentracyjnym Auschwitz, zginęły lub zmarły także trzy jej siostry. To przejmująca opowieść o przedstawicielce pokolenia wychowanego w Drugiej Rzeczypospolitej, które nie wahało się oddać życia dla wolnej i niepodległej Polski.

Prof. Tomasz Szarota, wybitny historyk II wojny światowej, zajmujący się zwłaszcza okupacją niemiecką na ziemiach polskich, przewodniczący jury Nagrody Klio, podjął temat pierwszej większej egzekucji dokonanej przez Niemców w rejonie Warszawy. Miała ona miejsce prawdopodobnie 13 listopada 1939 roku w Lesie Natolińskim, a zginęło w niej 15 Polaków, w tym ojciec profesora Rafał Marceli Blüth. Autor opisuje pierwsze tygodnie okupacji niemieckiej, która od początku okazała się bardzo brutalna dla ludności polskiej i żydowskiej. Przejawem terroru były aresztowania i zabójstwa osób z różnych środowisk, które oskarżano o rozmaite „przestępstwa” przeciwko zarządzeniom okupanta, m.in. przechowywanie broni czy zrywanie plakatów. Temu jest poświęcony pierwszy z pięciu rozdziałów książki. W kolejnych rozdziałach autor przedstawia okoliczności egzekucji oraz powojenne ekshumacje i śledztwa jej dotyczące, a także przedstawia ofiary – wśród nich byli: ziemianin, przedstawiciele inteligencji, oficer rezerwy, przedsiębiorca, robotnik, rolnicy, w tym chłopi z podbiłgorajskiej wsi Zastawie, zadenuncjowani za posiadanie broni przejętej od żołnierzy Wojska Polskiego. Na koniec ukazuje zabiegi o upamiętnienie tych ludzi w Natolinie, gdzie ma stanąć pomnik. Książka jest cenna, gdyż pokazuje nie tylko jedno konkretne wydarzenie, ale podstawy warsztatu historyka, który często musi się zamienić w detektywa i rekonstruować przeszłość, losy ludzkie ze strzępów informacji. Dowodzi też, że terror niemiecki w Polsce był z góry zaplanowany i bezwzględnie realizowany już od wkroczenia Wehrmachtu i wzmagał się wraz z rozwojem aparatu okupacyjnego. W książce znajdzie się wiele ilustracji.

Książka zawiera opis dwu, konkurencyjnych, wzajemnie się wykluczających wersji śmierci prezydenta stolicy Stefana Starzyńskiego. Zarówno tej, zgodnie z którą został on zastrzelony przez gestapowców w 1939 roku w Warszawie albo w jej okolicach, jak i tej, zgodnie z którą rozstrzelano go w 1943 roku, jako "specjalnego" więźnia KL Dachau. śledztwo autora książki, podparte nowoodkrytymi dokumentami, w tym zeznaniami osób, z którymi stykał się Starzyński, prowadzi do konkluzji wyraźnie potwierdzającą jedną z przedstawionych wersji zdarzeń. Obok rozstrzygnięć dotyczących ostatnich dni Stefana Starzyńskiego, publikacja pokazuje też jego postać jako bohaterskiego prezydenta okupowanej stolicy, współtwórcy Służby Zwycięstwu Polski i w końcu więźnia Rzeszy.

Wybitni polscy historycy, pod kierunkiem redaktorów niniejszego tomu, dążąc do wieloaspektowego ujęcia problemu polskich strat osobowych w okresie II wojny światowej.

Nowe, poprawione i rozszerzone wydanie książki, cieszącej się w latach 70. i 80. ubiegłego wieku bardzo dużym zainteresowaniem, poświęconej życiu codziennemu w Warszawie pod okupacją niemiecką od 1 października 1939 do 31 lipca 1944 roku. Książka nie jest historią miasta w tym okresie, lecz obrazem dnia powszedniego społeczeństwa Warszawy. Mówi o warunkach bytowania ludności i sytuacji materialnej poszczególnych grup społecznych, o rozporządzeniach władz okupacyjnych, o nastrojach panujących w mieście, o sposobach radzenia sobie przez warszawiaków z codziennymi trudnościami, o zajęciach i formach spędzania wolnego czasu. Przynosi wiele informacji szczegółowych, m.in. o cenach, wysokości zarobków, systemie kartkowym, programach teatrzyków i kin oraz wielu innych elementach życia jawnego i konspiracyjnego. Osobna część książki poświęcona jest okupantom: władzom, wojsku i życiu niemieckiej ludności cywilnej w Warszawie w tym okresie. Tomasz Szarota (urodzony w 1940 roku w Warszawie) jest profesorem w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk, wybitnym specjalistą w zakresie historii najnowszej oraz autorem wielu książek poświęconych głównie Polsce i Europie pod okupacją niemiecką.